Wykłady plenarne

Związek przyczynowo-skutkowy jest jedną z najważniejszych relacji ontologicznych. Świadczy o tym m.in. to, że pojęciem związku przyczynowo-skutkowego posługujemy się zarówno w życiu (stosunki prawne włączając), jak i w różnych dziedzinach nauki, m.in. w fizyce, biologii, psychologii (por. motywacja), medycynie (por. czynniki chorobotwórcze), prakseologii (por. sprawstwo) i – last but not least – w teologii (por. creatio).

Wykład wypełni analiza tego pojęcia, która będzie zmierzała do wykazania, że mamy w istocie do czynienia z wieloma pojęciami związku przyczynowo-skutkowego – i do rekonstrukcji wyodrębnionych w wyniku tej analizy pojęć. Zanalizowane zostaną także zależności między nimi.

Rzuci to, jak wolno sądzić, nowe światło na odwieczne spory filozoficzne dotyczące kauzalizmu, determinizmu i kreacjonizmu.

We are familiar with the grammar and logic of relational predicates in predicate calculus, chiefly as transmitted through Whitehead and Russell. In natural languages however, relations are frequently expressed using what Peirce called relatives, that is, expressions like brother, gift, head, effect, successor, which require completion by one or more definite terms to yield general names or terms. Peirce developed a logic of such relatives which influenced Schröder and Tarski. Later, Leśniewski used relative terms such as part, overlapper, class etc. to formulate his mereology, rather than the predicates and operators subsequently and more standardly used. In this talk I shall consider aspects of the grammar and logic of such relative terms, particularly in regard to several areas of general logico-philosophical interest: cardinality; functions; abstraction; the order problem of relations; and Russell’s multiple relation theory of belief and judgment. While relatives do not solve the truth-maker question for relational predications, they afford a richer conceptual apparatus with which to tackle it.

Współczesny sceptycyzm nie oszczędził danych samoświadomości.

Po pierwsze, opis procesu werbalizacji strumienia świadomości w introspekcji ujawnił poślizg czasowy i zależność od pojęć, podczas gdy intuicja przeżywania tylko dzięki introspekcji może być odzyskana (dodatkowe argumenty sceptyczne to eksternalizm co do treści mentalnych i hipoteza kwusa).

Po drugie, analiza „ja” jako podmiotu wskazuje na jego zależność od samoświadomości ciała (propriocepcji i interocepcji). Wolność od błędnej identyfikacji oraz nieredukowalność danych samoświadomości do wiedzy trzecioosobowej, to walory ale jednak ograniczone do samego czucia własnego istnienia, bez gwarancji, że jakiekolwiek treści są bezbłędnie przypisane.

Te gwarancje ma tylko „ja” deflacyjne, beztreściowe, przedpredykatywne, niekonceptualne. W wyniku tych analiz treściowe dane samoświadomości tracą priorytet epistemologiczny. Opisy świata i opisy „ja” chwieją się jednakowo.

W powszechnej opinii wyrażanej przez znakomitą większość historyków filozofii panuje przekonanie, że zastosowanie matematyki do filozofii przyrody oraz teologii przyczyniło się do powstania nowożytnej nauki. Druga, powtarzana przez większość historyków filozofii, teza uznaje za pewnik fakt, że w średniowieczu matematyka nie była i co więcej nie mogła być właściwym językiem opisu zjawisk fizycznych, nie można jej było także stosować do teologii. Główny cel prezentowanego wystąpienia to próba weryfikacji tych dwu tez. W swoim referacie skupię się przede wszystkim na angielskiej tradycji średniowiecznej teologii i filozofii, gdzie od czasów Roberta Grosseteste’a, czyli od wieku XII została jasno określona metodologia nauk przyrodniczych, które, jak geometria winny być naukami demonstratywnymi. Angielscy spadkobiercy myśli Grosseteste’a rozwijali jego teorię w późniejszych wiekach doprowadzając średniowieczną filozofię przyrody do granicy, pokonanie której umożliwiłoby rozwój nowożytnej nauki. W swoim wystąpieniu postaram się odpowiedzieć na pytanie czy ta granica została przez średniowiecznych badaczy przekroczona.

Etycy nie poświęcali dotąd wiele uwagi sytuacjom niepewności, koncentrując się często na skrajnie wyidealizowanych hipotetycznych sytuacjach, w których zarówno kwestie empiryczne (np. stan świata, spektrum możliwych decyzji oraz ich konsekwencje, związki przyczynowe między zdarzeniami), jak i normatywne (np. treść norm, skale wartości) były jasno określone i znane podmiotowi. Dobrym przykładem tego typu idealizacji jest szeroko dyskutowany w ostatnich latach tzw. problem tramwaju. W swoim wystąpieniu – które jest częścią projektu dotyczącego różnych typów decyzji w sytuacjach niepewności związanej z postępem w naukach i technologiach biomedycznych – przedstawię analizę sytuacji niepewności normatywnej, czyli tego typu sytuacji, w których podmiot musi podjąć decyzję, nie mając pewności na temat tego, jaka norma postępowania jest właściwa, np. dlatego, że ma sprzeczne intuicje normatywne na temat dopuszczalności danych decyzji. Taka sytuacja może mieć miejsce nawet wtedy, gdy nie występuje jakakolwiek niepewność empiryczna.

Stanowisko, które określa się niekiedy mianem komparatywizmu, głosi, że w tego typu sytuacjach należy uwzględniać nie tylko stopnie przekonań podmiotu w kwestii różnych norm, ale także to, na ile możliwe decyzje warte są podjęcia wedle tych norm (MacAskill, Ord 2018). Za tego typu rozwiązaniem przemawiają intuicje w dwóch typach przypadków. Po pierwsze, w sytuacjach zdominowania jednej decyzji przez inną (np. jeśli przekonania podmiotu są podzielone pomiędzy dwie normy N₁ i N₂, z których jedna dopuszcza obie możliwe decyzje D₁ i D₂; a druga uznaje tylko D₁ za dopuszczalną, zaś D₂ za niedopuszczalną, to wtedy D₁ dominuje nad D₂ bez względu na to, jakie są stopnie przekonań podmiotu w kwestii norm N₁ i N₂). Po drugie, w niektórych sytuacjach, w których częściowo akceptowane normy dają skrajnie odmienne rekomendacje (jeśli przekonania podmiotu są podzielone względnie równo pomiędzy dwie normy N₁ i N₂, z których pierwsza uznaje decyzję D₁ za dopuszczalną, D₂ za niedopuszczalną w niewielkim stopniu, a D₃ za skrajnie niedopuszczalną; zaś druga uznaje decyzje D₁ za skrajnie niedopuszczalną, D₂ za niedopuszczalną w niewielkim stopniu, a D₃  za dopuszczalną; to podmiot ma rację by podjąć decyzję D₂).

Główne zarzuty wobec komparatywizmu koncentrują się przede wszystkim na podważeniu sensowności porównywania wartości pomiędzy różnymi doktrynami normatywnymi (Sepielli 2013), na wskazaniu różnic pomiędzy powinnościami pierwszego i drugiego rzędu (Weatherson 2014), a także na problemie nadmiernych wymagań (Barry, Tomlin 2016) czy fanatyzmu, do którego może prowadzić to stanowisko (Ross 2006). W odpowiedzi na tę krytykę niektórzy filozofowie argumentują za wykorzystaniem w przypadkach niepewności normatywnej metod charakterystycznych dla teorii wyboru publicznego, np. metody Bordy (MacAskill 2016) lub reguły McKelveya (Tarsney 2018), inni zaś twierdzą, że w tego typu sytuacjach decydent powinien uwzględniać wyłącznie swoje stopnie przekonań w kwestii różnych norm, kierując się po prostu „swoją ulubioną doktryną normatywną” (Gustafsson, Torpman 2014).

W swoim wystąpieniu zamierzam przedstawić nowy argument przeciwko dotychczasowym wersjom komparatywizmu, wskazując na to, że nie uwzględniają one różnych nastawień do ryzyka w sytuacjach niepewności normatywnej, choć dopuszczają jednocześnie różne nastawienia do ryzyka w sytuacjach niepewności empirycznej. Na przykładzie praktycznych problemów związanych z regulowaniem nowych badań naukowych w biomedycynie polegających na tworzeniu bytów o niejasnym statusie ontologicznym (np. organoidy mózgowe, czyli trójwymiarowe modele ludzkich mózgów; ludzkie partenogenetyczne zarodki; chimery ludzko-zwierzęce) pokażę, że decyzje o dopuszczalności lub niedopuszczalności tego typu badań zależą częściowo od nastawienia decydentów do ryzyka w sytuacjach niepewności normatywnej, czyli od tego, w jaki sposób dany decydent wartościuje ryzyko popełnienia tzw. błędu pierwszego typu (czyli odrzucenie danej normy, mimo że jest ona właściwa) względem ryzyka popełnienia tzw. błędu drugiego typu (czyli nieodrzucenie danej normy, mimo że nie jest właściwa).

Wykład Przeglądu Filozoficznego

Przedmiotem wystąpienia jest próba spojrzenia na to w jaki sposób realizowana jest wolność jednostki w świecie konsumpcji, który w ślad za R. Kapuścińskim można określić jako świat, w którym „jadłospis zastąpił Dekalog”. Czy w tym obszarze naszej aktywności nie tylko pojmowanie, ale głównie realizowanie wolności jest czymś szczególnym w porównaniu z okresem przednowoczesnym i nowoczesnym? Intuicyjnie rzecz ujmując, należałoby odpowiedzieć, że tak, ale czy istotnie tak się dzieje? Zwykło się uważać, iż społeczeństwo konsumpcyjne jest wolne, tzn. że poszczególne jednostki są zasadniczo w swoich najważniejszych wyborach życiowych niezdeterminowane. Czy mamy tutaj do czynienia ze stanem faktycznym, czy też tylko ze swoistym złudzeniem?

Wolność konsumenta rozumiana jako relacja społeczna – a nie na przykład jako dar otrzymany przez wszystkich ludzi od Boga i mogących dokonywać samodzielnych wyborów pomiędzy dobrem a złem zgodnie z wolną wolą – nie jest dana z góry raz na zawsze. W przypadku wolności konsumenta jedni ten rodzaj wolności posiadają, a inni są jej pozbawieni, co niejednokrotnie skutkuje złem moralnym.Wolność w świecie, w którym „jadłospis zastępuje Dekalog”, jest przede wszystkim wolnością do konsumpcji, wolnością tych, którzy dysponują odpowiednimi środkami materialnymi do jej realizacji. Nie jest więc darem danym raz na zawsze, ale wymaga od nas, wolnych konsumentów, nieustającej aktywności w zdobywaniu środków pozwalających zaspokoić potrzeby posiadania w realizacji, której towarzyszy nam, jak się wydaje, wolność wyboru. Niestety możliwości zaspokojenia owej potrzeby najczęściej są okupione niemalże niewolniczo długimi godzinami pracy i niejednokrotnie przekraczaniem reguł, w tym oczywiście reguł moralnych. Wszak korporacyjny wyścig szczurów nie sprzyja nazbyt moralnym zachowaniem. W tym zabieganiu o bycie najlepszym często ulegamy kolejnym złudzeniom, tłumacząc sobie robienie kariery za wszelką cenę, zarabianie coraz większych pieniędzy nie tyle zaspokojeniem potrzeby posiadania, bycia aktywnym uczestnikiem świata konsumpcji, ale chęcią osiągnięcia szczęścia.

Wolność w świecie konsumpcji jest realizowana głównie w sferze praktyki życia codziennego i nie stanowi ona realizacji żadnej wzniosłej idei filozoficznej. Jest to forma zubożona bez należytej podbudowy teoretycznej. Problemem jest, czy w świecie konsumpcji rzeczywiście mamy do czynienia z wolnością. Niestety najczęściej jest to jedynie pozór, by nie powiedzieć erzac wolności, gdyż wybierając mniej lub bardziej świadomy w nim swój udział, godzimy się na panujące w nim prawa. Jednym z najważniejszych jego praw jest prawo konsumpcji implikujące jednocześnie wolność do konsumpcji, ironicznie mówiąc, wolność wyboru między coca colą a pepsi colą.

Nawet w takim wymiarze nie można mówić, że wolność konsumpcyjna prowadzi do realizacji jakiegoś dobra moralnego. Co prawda podejmowane są różnorakie próby kodyfikacji etycznej aktywności konsumentów, handlowców, producentów itp., ale nie chodzi tu o rzeczywisty wymiar moralny działań, ale o wymiar instrumentalny, sprawnościowy gwarantujący bezrefleksyjny automatyzm wyborów.

Wykład będzie składał się z czterech części. W pierwszej, której można nadać etykietę ‘wizje’, zarysuję pewien sposób interpretacji myśli filozoficznej Zachodu jako usiłowania poradzenia sobie z problemem ‘katastrofy aksjologicznej’, która miałaby miejsce wtedy, gdyby nie istniało ‘wieczne ocalenie’ dla osób ludzkich i pozaludzkich. W części drugiej, której można przydać nazwę ‘ogromy’, wskażę, jak daleko może sięgnąć myślenie spekulatywne, myślenie metafizyczne niezależnie od tego, czy metafizyczne ‘ogromy’ przez nie ujawniane, są jakoś lub gdzieś urzeczywistnione. Część trzecia nosi natomiast nazwę ‘kołyska’, a jej intencją jest pokazanie, że w porównaniu z rzeczywistymi lub tylko możliwymi metafizycznymi ogromami, świat, w którym żyjemy, ‘nasz’ kosmos, jest początkiem nieskończonego życia, a więc w tym sensie jest kołyską. Wreszcie zaś, na zakończenie, w części zatytułowanej ‘pełnia’, stanie się możliwe zasugerowanie, jak na tle metafizycznych ogromów może wyglądać wieczne życie takich podmiotów poznających, wartościujących i czujących, jakimi jesteśmy my ludzie.