Sekcja Semiotyki i Filozofii Języka

Analiza relacji pomiędzy logiką a lingwistyką musi uwzględniać wiele elementów, m.in.:

• przedmiot badań (języki naturalne lub sztuczne, języki formalne lub nieformalne, języki realne lub idealne);
• aspekt badań (syntaktyka, semantyka, pragmatyka; defekty logiczne lub lingwistyczne);
• cel badań (opis lub eksplikacja, konstrukcja lub interwencja).

Historycznym tłem do analizy tych złożonych relacji będą w referacie prace przedstawicieli Szkoły Lwowsko-Warszawskiej. Program metodologiczny Kazimierza Twardowskiego, założyciela tej szkoły, był par excellence interdyscyplinarny. Dla przykładu, jego słynne dzieło „O czynnościach i wytworach” ma podtytuł: „kilka uwag Z POGRANICZA psychologii, gramatyki i logiki” (Twardowski 1912). Maria van der Schaar komentowała ten fakt następująco: „Metoda filozoficzna Twardowskiego może być scharakteryzowana jako angażująca trzy dyscypliny. Analiza logiczna splatać ma analizę psychologiczną z pewnymi dystynkcjami gramatycznymi” (Schaar 2015, 24).

Twardowski rozważał problemy leżące na granicy psychologii, gramatyki, logiki i fizjologii również w wielu innych pracach, a także w ramach wykładów uniwersyteckich. Nic dziwnego, że i uczniowie Twardowskiego podjęli te zagadnienia. W szczególności np. Maria Ossowska (1929), Kazimierz Ajdukiewicz (1960), Tadeusz Kotarbiński (1963) i Izydora Dąmbska (1964) zaproponowali pewne modele relacji pomiędzy logiką a lingwistyką. Rekonstrukcja tych modeli rzuca pewne światło także na współczesne dyskusje dotyczące współzależności między tytułowymi dyscyplinami.

Wybrana bibliografia

Ajdukiewicz, Kazimierz (1960/1965). Związki składniowe między członami zdań oznajmujących. [W:] K. Ajdukiewicz. Język i poznanie. T. II. Warszawa 1965, PWN, s. 344-355.

Dąmbska, Izydora (1964/1975). Niektóre pojęcia gramatyki w świetle logiki. [W:] I. Dąmbska. Znaki i myśli. Wybór pism z semiotyki, teorii nauki i historii filozofii. Warszawa 1975, PWN, s. 71-86.

Kotarbiński, Tadeusz (1963/1971). Spór o desygnat. [W:] J. Pelc (red.), Semiotyka polska 1895-1969. Warszawa 1971, PWN. S. 90-96.

Ossowska, Maria (1929/1093). Stosunek logiki do gramatyki. [W:] O człowieku, moralności i nauce. Miscellanea. Warszawa 1983, PWN, pp. 136-158.

Van der Schaar, Maria (2015). Kazimierz Twardowski: a Grammar for Philosophy. Leiden-Boston: Brill-Rodopi.

Kazimierz Twardowski (1912/1965). O czynnościach i wytworach. [W:] K. Twardowski. Wybrane pisma filozoficzne. Warszawa 1965, PWN, s. 217-240.ek_bibliografia

Teza Kripke’go, że znaczenie językowe ma charakter normatywny, stała się ważną częścią szerokiej dyskusji odnośnie natury i własności znaczenia językowego. Przejawem normatywności znaczenia jest, według Kripke’go, możliwość poprawnego i niepoprawnego użycia wyrażeń. Sam Kripke nie formułuje jednak ogólnego kryterium takiej poprawności, a kolejne próby innych autorów napotykają na zasadnicze trudności. Ważnym elementem tych poszukiwań stała się propozycja P. Boghossiana łącząca poprawność użycia z prawdziwością wypowiedzi dokonanych za pomocą użytych wyrażeń. Polemika z takim stanowiskiem wskazująca jego słabe strony (np. A. Hattiangadi, C. McGinn,) ukazała z jednej strony konieczność odróżnienia językowej poprawności i prawdziwości wypowiedzi, z drugiej, co ważne dla podjętego tematu, odsłoniła nowe aspekty złożonej relacji pomiędzy znaczeniem i prawdą.

Ten właśnie problem relacji znaczenia i prawdy, która nie determinuje bezpośrednio warunku poprawności użycia wyrażeń, a jednak nie pozostaje bez wpływu na semantyczne własności wypowiedzi będzie przedmiotem niniejszego referatu. Punktem wyjścia będzie kryterium poprawności semantycznej zaproponowane przez P. Boghosiana i analiza jego krytyki w kontekście własności znaczenia istotnych dla poprawności językowej. Następnie zostanie zaproponowane sformułowanie kryterium poprawności użycia wyrażeń, które nie odwołuje się do pojęcia prawdziwości wypowiedzi. Odsłania ono jednak potrzebę odwołania się do związku pomiędzy znaczeniem i prawdą i pozwala sformułować zależność pomiędzy nimi, która determinuje znaczenia na etapie konstytuowania się znaczących znaków językowych. Relacja ta nie przejawia się jednak bezpośrednio na poziomie użycia wyrażeń, pozwalając na swobodne operowanie ustalonymi sensami. W końcowej części referatu przedstawione zostaną konsekwencje proponowanego ujęcia dla rozumienia znaczenia, a szczególnie złożonego związku jego dwu elementów, jakimi są sens i denotacja wyrażeń.

Tematyka referatu obejmuje kwestie związane z zagadnieniem statusu ontologicznego znaków językowych (słów, wyrażeń). Wiąże się ono z ogólniejszym filozoficznym problemem: czym jest język jako system znaków, który z jednej strony służy do reprezentowania naszej wiedzy o poznawanej rzeczywistości, a z drugiej, do a) jej zgłębiania i lepszego poznawania czy odkrywania rzeczywistości, b) adekwatnego opisu rzeczywistości, oraz c) interpersonalnego komunikowania się jego użytkowników.

Wszystkie te pragmatyczne funkcje języka wymagają logiczno-filozoficznej analizy, i to zarówno na płaszczyźnie jego składni, jak i semantyki. Analiza ta nie jest możliwa bez określenia, jak pojmowane są znaki językowe, jaka jest ich ontologiczna natura w tzw. funkcjonalnym podejściu do logicznej semiotyki języka naturalnego (por. Pelc 1979), osadzonym na dwóch sposobach ich użycia: bądź a) jako znaków, którymi posługujemy się w konkretnych kontekstach sytuacyjnych czy sytuacyjno-językowych, bądź b) jako znaków wyizolowanych, oderwanych z takich kontekstów.

W pierwszym wypadku są one konkretami językowymi, istniejącymi, materialnymi, spostrzegalnymi zmysłowo obiektami o określonej lokalizacji czasoprzestrzennej, w drugim natomiast – są one nie-konkretami, a jako takie (jak przyjmuje większość badaczy z zakresu filozofii i lingwistyki) – obiektami abstrakcyjnymi, typami językowymi.

Rozróżnienie abstrakt/konkret (ang. type-token distinction) ma już we współczesnej filozofii pewien status i jest znaczące zwłaszcza w metafizyce i epistemologii. Jest ono najczęściej ilustrowane właśnie w odniesieniu do znaków językowych (słów, wyrażeń) jako dystynkcja typ/egzemplarz znaku, wprowadzona do semiotyki przez C. S. Peirce’a. W analizie semiotycznej, a także lingwistycznej, używane są zarówno typy, jak i egzemplarze znaków, często jednak bez zwracania należytej uwagi, kiedy mowa o typach, a kiedy o egzemplarzach. Ma to związek z dyskutowanymi wciąż w filozofii języka problemami: Czym jest typ? Czym jest egzemplarz (okaz)? Jakie są wzajemne relacje pomiędzy typem a egzemplarzem? (ang. type-token relation, token-type relation)?

 Spory w odpowiedzi na te pytania mają związek z zagadnieniami egzystencjalnymi dotyczącymi statusu ontologicznego znaków językowych oraz dwoma nurtami w ontologii języka, pozostającymi pod wpływem dwóch fundamentalnych idei, które ukształtowały się w sporze o uniwersalia: nominalizmem i realizmem.

Autorka krótko przedstawia różne stanowiska w sprawie poruszanych powyżej zagadnień czy problemów oraz utrzymuje, że z logicznego punktu widzenia: 1) wypracowanie jakiejś teoretycznej koncepcji języka musi uwzględniać jego dwuaspektową charakterystykę: jako języka wyrażeń-konkretów oraz jako języka wyrażeń-typów; 2) opowiedzenie się za jednym ze stanowisk: a) typy istnieją niezależnie od ich egzemplarzy albo, b) tak nie jest, może być pominięte w rozważaniach syntaktycznych nad językiem; 3) wzajemne związki pomiędzy znakami-egzemplarzami różnią się od wzajemnych związków pomiędzy znakami-typami; ale 4) określenie wzajemnego stosunku pomiędzy znakami-typami a znakami-egzemplarzami zależy od opowiedzenia się za jednym ze stanowisk: 2a) albo 2b); 5) pojęcia semantyczne, czy semantyczno-pragmatyczne języka takie jak: znaczenie i denotacja, interpretacja, powinny być definiowane wyłącznie dla typów egzemplarzy, ale ich definicje wymagają jakiegoś odniesienia do funkcji jakie pełnią w języku znaki (słowa, wyrażenia) konkrety, czy do związków między nimi; 6) pojęcie aktu komunikacji językowej różni się od ogólnego pojęcia komunikacji językowej: to pierwsze definiuje się za pomocą znaków-konkretów, podczas gdy to drugie – za pomocą znaków-typów.

Seria słynnych eksperymentów Lwa Kuleszowa, radzieckiego reżysera i teoretyka filmu, dowodzi istotnej roli montażu w konstrukcji dzieła filmowego. Przy czym tzw. „efekt Kuleszowa” wskazuje nie tylko na względy formalne, ale przede wszystkim jego funkcje sensotwórcze. Wprawdzie trudno mówić o istnieniu jakiegoś „języka filmu”, wydaje się jednak, że do opisu mechanizmu, który eksperyment ten ujawnia, mają do pewnego stopnia zastosowanie niektóre reguły obowiązujące w językach naturalnych. W wystąpieniu chcę przyjrzeć się efektowi Kuleszowa z perspektywy pragmatyki.

W referacie prezentuję krytykę argumentacji, którą John Burgess przedstawił w artykule ,,Madagascar revisited” na obronę Kripkego teorii nazw własnych.

Słynna historia losów nazwy „Madagaskar” opisana po raz pierwszy przez Evansa (1973) nieustannie budzi postrach wśród zwolenników zaproponowanej przez Kripkego (1972) tzw. łańcuchowej teorii odniesienia nazw własnych. Standardowo argument oparty na tej historii jest uważany za najmocniejszy zarzut pod adresem tej teorii. W argumencie wskazuje się, że pomimo spełnienia Kripkeowskiego warunku utrzymania tego samego odniesienia, może ono ulec zmianie – co miało miejsce właśnie w wypadku „Madagaskaru”. Burgess próbuje bronić teorii łańcuchowej przed tymi zarzutami poprzez wyjaśnienie, w jaki sposób może dojść do rzeczonej zmiany odniesienia.

W swoim referacie zamierzam odeprzeć jego argumentację w trzech krokach. Po pierwsze, pokażę, że Burgess nie całkiem poprawnie interpretuje argumenty przedstawione przez Evansa. Wbrew temu, co sądzi Burgess, Evans nie domagał się pozateoretycznego wyjaśnienia scenariuszy zmiany odniesienia w taki sposób, który nie wyklucza się z teorią łańcuchową. Evans wskazywał raczej, że teoria ta powinna być w stanie wyjaśnić owe fenomeny zmiany odniesienia za pomocą swych własnych narzędzi. Po drugie, zamierzam wykazać, że Burgess myli się, gdy twierdzi, że zmiana odniesienia jest możliwa jedynie w sytuacji, w której nadawca ma przekonanie de re o ,,niewłaściwym’’ przedmiocie. Zademonstruję, że do tego rodzaju zmiany może dojść również wtedy, gdy nadawca ma wyłącznie przekonania de dicto – i w istocie z tego rodzaju rozwojem wypadków mamy do czynienia, gdy chodzi o nazwę ,,Madagaskar”. Wreszcie, będę argumentował za tym, że wykorzystanie pojęcia przekonań de re w ramach teorii łańcuchowej w taki sposób, jaki sugeruje Burgess, prowadzi do tych samych niepożądanych konsekwencji, które dla Dummetta (1974) stanowiły podstawę do wydania wyroku, że teoria łańcuchowa jest nieadekwatną koncepcją odniesienia.

Intencjonalizm i konwencjonalizm to dwa rywalizujące ze sobą stanowiska w debacie na temat roli intencji mówiącego w semantyce demonstratywów (np. „to”). Pierwszy pogląd można krótko scharakteryzować w następujący sposób:

„To” wypowiedziane w kontekście c odnosi się do przedmiotu o (wtedy i tylko) wtedy, gdy mówiący ma intencję by wypowiedziane przez niego w kontekście c „to” odnosiło się do o.

Drugi zaś:

„To” wypowiedziane w kontekście c odnosi się (lub nie odnosi się) do przedmiotu o bez względu na to czy mówiący ma intencję by wypowiedziane przez niego w kontekście c „to” odnosiło się do o.

Standardowym argumentem za konwencjonalizmem są tak zwane przypadki niedopasowania (Gauker 2008). Są to proste sytuacje próbujące pokazać, że ludzie generalnie mają nieintencjonalistyczne intuicje w kwestii odniesienia demonstratywów w sytuacjach, w których intencja odniesieniowa mówiącego nie pokrywa się z jego rzeczywistym wskazaniem (demonstracją).

Niektórzy intencjonaliści (Montminy 2010) proponują jednak wobec tego argumentowi odpowiedź. Polega ona na obserwacji, że gdy mówiący wyjawi słuchaczowi swoją intencję odniesieniową wprost w późniejszej fazie rozmowy, nasza oryginalna konwencjonalistyczna intuicja znika i zostaje zastąpiona intencjonalistyczną.

W swoim wystąpieniu zamierzam zaproponować taką semantykę demonstratywów, która pozostaje konwencjonalistyczną, jednak obejmuje i tłumaczy obie powyższe intuicje.

Literatura:

Gauker, C. (2008). Zero tolerance for pragmatics.

Montminy, M. (2010). Context and Communication: A Defense of Intentionalism.

Rozważmy cztery następujące sytuacje:

[S1] Ktoś wygłasza zdanie „To jest piękne.” i wskazuje palcem na pejzaż w galerii.

[S2] Ktoś wygłasza zdanie „Jan potrafi mówić tylko TAK głośno.” imitując głośność sposobu mówienia Jana (por. Levinson (1983)).

[S3] Ktoś wygłasza zdanie języka JP*: „Ta ryba była roz wielka.”, który różni się od języka polskiego tylko tym, że w JP* występuje wyrażenie „roz”, które konwencjonalnie odnosi się do odległości między dłońmi osoby mówiącej (por. Perry (1997)). Mówiący wykonuje przy tym odpowiedni gest.

[S4] Ktoś wygłasza zdanie „Chciałbym, aby ten hałas się skończył.”, nie robiąc nic więcej i zakładając, że odbiorca wie, o jaki hałas chodzi, np. tylko jeden wyjątkowo głośny hałas przeszkadza w konwersacji (por. Textor (2007)).

W sytuacjach [S1], [S2] i [S3] zupełnie inne rodzaje działań (odpowiednio: wskazanie palcem, mówienie w pewien sposób oraz skonwencjonalizowany rodzaj gestu) odgrywają rolę wskazań. Także w sytuacji [S4], choć mówiący nie wykonuje żadnej czynności poza wygłaszaniem wypowiedzi, mamy do czynienia z szeroko pojętym wskazaniem. W naszym wystąpieniu podejmiemy problem statusu wskazań jako działań, tzn. odpowiemy na pytanie, czy istnieje pojęcie działania umożliwiające powiedzenie o każdej z sytuacji [S1]-[S4] oraz o sytuacjach podobnych, że występuje w nich akt ostensywny.

Popularna w literaturze przedmiotu odpowiedź na to pytanie głosi, że wskazania są aktami semiotycznymi, którym towarzyszy złożony zamiar: (a) wyodrębnienia pewnego przedmiotu x, (b zakomunikowania sądu jednostkowego, który dotyczy x-a, tzn. przekazania wiedzy, że w wypowiedzi został wyrażony sąd jednostkowy na temat x-a (por. Berckmans (1990), Textor (2007)). W wystąpieniu chcielibyśmy zaproponować konkurencyjny model, zgodnie z którym wskazania są aktami semiotycznymi, którym towarzyszy zamiar skłonienia odbiorcy wypowiedzi do sformułowania pewnej hipotezy wyjaśniającej działanie nadawcy wypowiedzi oraz – na podstawie tej hipotezy – sformułowania kolejnej hipotezy na temat sądu jednostkowego wyrażonego w wypowiedzi. Naszkicowaną teorię chcielibyśmy następnie rozważyć w kontekście pytań o atomizm działań wskazujących, ich proceduralny charakter oraz kryteria ich skuteczności.

Literatura

Berckmans P. (1990). “Demonstrative Utterances”. Philosophical Studies, 60: 281–95.

Levinson S. (1983). Pragmatics. Cambridge University Press.

Perry J. (1997). “Indexicals and Demonstratives” [w:] B. Hale & C. Wright (red.) Companion to the Philosophy of Language (ss. 586-613). Blackwell Publishing Ltd.

Textor M. (2007). “Frege’s Theory of Hybrid Proper Names Developed and Defended’. Mind, 116: 947–81.

Spuścizna filozoficzna Johna Langshawa Austina (1911-1960) obejmuje trzy pośmiertnie wydane książki: Philosophical Papers, Sense and Sensibilia oraz How to Do Things with Words. Pierwsza z nich zawiera siedem opublikowanych za życia autora artykułów, uzupełnionych o trzy niepublikowane wcześniej teksty, dwie następne książki zostały zredagowane na podstawie notatek sporządzonych przez filozofa do wykładów wygłoszonych na uniwersytetach brytyjskich i amerykańskich w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku. Głównym wkładem Austina do filozofii języka są dwie koncepcje aktów mowy: koncepcja performatywów-konstatywów oraz koncepcja lokucji-illokucji-perlokucji. Koncepcji tych nie udało mu się uzgodnić, przeto zamierzał stworzyć koncepcję nową, czego już nie zdążył zrobić.

Tymczasem koncepcje te dają się uzgodnić, o ile nie będzie się mieszać semiotyki z pragmatyką społeczną, jak to czynił Austin – wówczas jedna koncepcja będzie szczególnym przypadkiem koncepcji drugiej. A jeśli ponadto rozszerzy się jej przedmiot odniesienia z aktów mowy na wszelkie dyskursy językowe oraz przekładalne na językowe, np. prozodyczne, gestyczne, mimiczne, ikoniczne, muzyczne, świetlne etc., to tak zreinterpretowana koncepcja Austina stanie się bardzo użytecznym narzędziem do interpretacji i konceptualizacji znaczeń konstatywnych, tj. takich, które coś prawdziwie lub fałszywie konstatują, i/lub performatywnych (czyli niekonstatywnych) dowolnych przekazów: od najprostszych aktów mimicznych lub gestycznych, po najbardziej rozbudowane i zawiłe dzieła filozoficzne, co zostanie pokazane na przywołanych przykładach z zakresu komunikacji potocznej, jak również zaczerpniętych z prac należących do nauk humanistycznych i społecznych.

Niezgoda występująca w sytuacji przypisywania takich własności, jak bycie smacznym, stanowi problem dla kontekstualistycznych teorii treści. Jeżeli bowiem predykat „smaczny” ma miejsce na ukrytą zmienną lub argument, który w kontekście wypowiedzenia uzupełniany jest o źródło subiektywności (np. standard mówiącego), to nie ma jednego sądu, który jeden mówiący stwierdza, a drugi odrzuca. Rozważmy poniższy dialog:
X: Szparagi są smaczne.
Y: Nie, szparagi nie są smaczne.
Wydaje się, że między X-em a Y-iem zachodzi niezgoda, ale kontekstualizm nie oferuje prostego wyjaśnienia tej intuicji, bowiem sąd wyrażony przez X-a to sąd, że szparagi są smaczne wg X-a, a sąd wyrażony przez Y-ka to sąd, że szparagi nie są smaczne wg Y-ka. W ostatnich latach zaproponowano wiele rozwiązań mających na celu ocalenie kontekstualizmu przed zarzutem z utraconej niezgody, bowiem uznaje się go za stanowisko, które satysfakcjonująco opisuje semantykę predykatów subiektywnych, m.in.: wyjaśnienia presupozycyjne (López de Sa 2008, 2015), metajęzykowe (Sundell & Plunkett 2013), czy hybrydowe (Huvenes 2012, Marques 2014). W referacie skupiam się zwłaszcza na tych ostatnich, które polegają na próbie pogodzenia ekspresywizmu z kontekstualizmem. Z jednej strony mówią one, że treść wyrażona w wypowiedziach na temat smaku jest taka, jak postuluje kontekstualizm. Z drugiej, że takim wypowiedziom zazwyczaj towarzyszy wyrażenie nastawienia niepropozycjonalnego, np. pragnienia lub preferencji. W ten sposób teoria hybrydowa unika najczęstszych zarzutów wysuwanych pod adresem ekspresywizmu, a jednocześnie korzysta z niektórych jego założeń, żeby wyjaśnić zjawisko niezgody na temat smaku, które rozumiane jest jako konflikt postaw niepropozycjonalnych. W wystąpieniu argumentuję, że komponent ekspresywistyczny nie jest tak bezproblemowy, jak może się wydawać. Wyjaśnianie intuicji niezgody poprzez odwołanie się do postaw nie działa w przypadku nieszczerości uczestników. Ponadto, pojęcie konfliktu postaw nie jest jasno zdefiniowane. Proponuję zatem alternatywne wyjaśnienie intuicji niezgody w terminach aktów mowy. W zaproponowanej koncepcji, asercji wzbogaconego sądu towarzyszyć może – w pewnych okolicznościach – inna illokucja: pochwała lub krytyka. Przeciwne moce illokucyjne tych aktów odpowiadają za wrażenie niezgody

W wystąpieniu chcę zaproponować koncepcję nieostrości pozwalającą wyjaśnić, jak to się dzieje, że niezgoda dotycząca przypadków wyraźnych predykatów nieostrych jest kanoniczna (tj. tylko jedna strona ma w niej rację), a niezgoda dotycząca przypadków granicznych jest niezawiniona i obie strony sporu mogą mieć w niej rację. Moim zdaniem, możliwość niezawinionej niezgody dotyczącej przypadków granicznych jest istotną cechą predykatów nieostrych i każda adekwatna teoria nieostrości powinna jakoś ją wyjaśniać. Moje stanowisko można nazwać kontekstualnym superwaluacjonizmem. Jest ono oparte na relatywistycznym poglądzie Maxa Kölbela z artykułu „Vagueness as semantic”. Za Kölbelem twierdzę, że dopuszczalne precyzacje proponowane przez superwaluacjonizm są zależne od kontekstu, ale – inaczej niż Kölbel – uważam, że potrzebujemy superprawdy, a nie tylko prawdy zrelatywizowanej do kontekstu. Ponadto – znowu wbrew Kölbelowi – sądzę, że wypowiedzi przypisujące nieostre własności przypadkom granicznym są poprawnie stwierdzalne. Powinny one jednak być asertywami a nie asercjami, ponieważ wyrażają tylko słabe przekonanie mówiącego. To właśnie różna moc illokucyjna wypowiedzi dotyczących przypadków granicznych i wypowiedzi dotyczących przypadków wyraźnych pozwala zdać sprawę z odmiennej natury niezgody dotyczącej tych przypadków.

Wnioski pragmatyczne są klasą treści wynikającą z naszych wypowiedzi, która obejmuje, prócz implikatur konwersacyjnych, również presupozycje i inne treści rzutowalne (Levinson 2010). Z perspektywy nadawcy wypowiedzi, użycie implikatur może wiązać się z przestrzeganiem lub ostentacyjnym łamaniem pewnych zasad, w zgodzie z którymi należy działać podczas wymiany zdań, określanymi przez Paula Grice\’a jako maksymy konwersacyjne. Przestrzeganie maksym wiąże się z użyciem implikatur standardowych, natomiast ich łamanie prowadzi do implikatur niestandardowych.
Celem wystąpienia jest zastosowanie dystynkcji standardowe/niestandardowe do wniosków pragmatycznych określanych w literaturze zbiorczym mianem presupozycji, tj. treści wykazujących się rzutowalnością. Przy pomocy przykładów postaram się udowodnić, iż ich użycie również może wiązać się z przestrzeganiem oraz łamaniem pewnych prawidłowości. Dzięki tym prawidłowościom będę w stanie, za Craige Roberts (2015), rozróżnić treści rzutowalne na dwa rodzaje wniosków pragmatycznych: supozycje oraz wąsko rozumiane presupozycje. W przypadku wąsko rozumianych presupozycji, by zostały one stosownie użyte w sposób standardowy, wymaganym jest, aby wynikały one ze zbioru sądów reprezentującego kontekst wypowiedzi (Roberts 2015). W przypadku supozycji natomiast, stosowność ich użycia zależy od tego, czy funkcjonują one w dyskursie jako treści rozważane (ang. at-issue) czy nierozważane (ang. not-at-issue) ze względu na aktualnie pytanie podjęte w dyskusji, w świetle modelu QUD (Beaver et al. 2017). Posługując się tymi ustaleniami przedstawię i omówię przykłady standardowych i niestandardowych presupozycji (rozumianych w sposób wąski) oraz standardowych i niestandardowych supozycji.

Praca przygotowana dzięki wsparciu finansowemu Narodowego Centrum Nauki w ramach umowy nr 2015/19/B/HS1/03306

Wprowadzenie prof. dr hab. Jacek Paśniczek

prof. Zbysław Muszyński, Semiotyczne warunki porozumiewania się w ujęciu Leona Koja [kliknij]

prof. Józef Dębowski, Zasada przezroczystości. Punkt widzenia Leona Koja [kliknij]

prof. Jacek Paśniczek, Poglądy Leona Koja na opozycję ‘ekstensja-intensja’ [kliknij]

prof. Paweł Kawalec, Bayesowskie ujęcie obiektywności w nauce [kliknij]

prof. Marek Hetmański, Zdarzeniowa koncepcja znaku Leona Koja [kliknij]

prof. Paweł Łupkowski, Formalna analiza dialogów prowadzonych w języku naturalnym [kliknij].

Sympozjum pt. Pamięci i dziełu Profesora Leona Koja – kliknij

Główne prace Leona Koja dotyczyły problemów semiotyki, logiki, filozofii języka, filozofii umysłu, etyki. W wielu z nich są odniesienia do zagadnień porozumiewania się, choć nigdzie nie jest to temat główny rozważań. Uwagi o porozumiewaniu się, jakie można znaleźć w pracach Profesora L. Koja dotyczą spełniania warunków  logicznych (np. brak sprzeczności, uznawanie konsekwencji), warunków metodologicznych (np. uznawanie twierdzeń, uzasadnianie przekonań, precyzowanie znaczeń), warunków etycznych (np. odpowiedzialność  za słowa, roli autorytetu, potrzeba dyskusji naukowych), a także warunków semiotycznych (określanie efektywności komunikacji, zasada przezroczystości znaku, teorie znaku, teoria znaczenia, semantyka i pragmatyka). Referat jest poświęcony określeniu tych ostatnim warunków i możliwości ich spełnienia. Dlatego pokrótce zostaną przywołane podstawowe pojęcia semiotyczne w ujęciu L. Koja i określone zostaną warunki semiotyczne dla efektywnego komunikowania się oraz zarysowana zostanie wyłaniająca się z tych pojęć koncepcja porozumiewania się i jej funkcje.

Referat składa się z dwóch części. W części pierwszej  (wprowadzającej) przywołuję — m. in. w ślad za Husserlem, Ossowskim i Schaffem — główne sformułowania „zasady przezroczystości znaku”. W sformułowaniach tych mówi się najczęściej bądź o (1) przezroczystości znaku wobec przedmiotów przez znak oznaczanych (denotowanych, desygnowanych i/lub nazywanych), bądź o (2) przezroczystości znaku wobec jego znaczenia (resp. zdarzeń, stanów rzeczy i faktów przez znak wyznaczanych). Wszelako, na co zwracał uwagę Husserl, można również mówić o (3) przezroczystości znaku wobec czynności i stanów umysłowych użytkowników znaku (nadawców i odbiorców); wszak tylko dzięki tak rozumianej przezroczystości znaku możliwe jest porozumiewanie się ludzi ze sobą, a tym samym znak może pełnić również funkcję ekspresyjną i komunikacyjną. Z kolei cześć druga referatu (zasadnicza) zawiera rekonstrukcję stanowiska Leona Koja, który teorii znaku opartej o zasadę przezroczystości usiłował nadał postać konsekwentnie sformalizowaną — postać zaksjomatyzowanego systemu logicznego (przy wykorzystaniu formalizmu Quine’a z Mathematical Logic). Jednym z głównych celów Leona Koja było również wskazanie na ścisły związek semantyki z pragmatyką, a nawet prymat pragmatyki nad semantyką. Narzędzia formalnologiczne pozwoliły też wykazać, iż teoria znaku oparta o zasadę przezroczystości ani nie narusza zasady niesprzeczności (przynajmniej w jej sformułowaniu psychologicznym), ani nie zawiera i nie implikuje antynomii semantycznych typu antynomia kłamcy. Jest bowiem teorią łatwo uzgadnialną z Alfreda Tarskiego teorią stopni języka.

Prof. Koj żywo interesował się problematyką opozycji ekstensja-intensja i to w czasach kiedy ta problematyka się dopiero kształtowała na świecie. Jego rozważania na ten temat są wyjątkowo głębokie i nie straciły aktualności po dzień dzisiejszy. Profesor wyraźnie broni teoriomnogościowej semantyki ekstensjonalnej, nie negując istnienia faktów językowych, których ta semantyka nie tłumaczy. Obszernie dyskutuje semantykę intensjonalną stanowiącą rozszerzenie semantyki ekstensjonalnej o wymiar światów możliwych. Mimo, że dziś dominującym trendem w logicznych badaniach języka naturalnego jest tworzenie coraz to ‘bardziej intensjonalnych’ teorii semantycznych, także wykorzystywane jest podejście teoriomnogościowe związane z koncepcją kwantyfikatorów uogólnionych.

Zdarzeniową koncepcję znaku należy uznać za jeden ciekawszych pomysłów teoretycznych Leona Koja; osadzona w jego logicznych i semiotycznych pracach ma duży potencjał badawczy i może posłużyć jako narzędzie do analiz różnych rodzajów znaków w ich szerokim użyciu. Autor stwierdza, że zdarzeniem jest zarówno sam znak (zdarzenie znakowe), jak i przedmiot znaku (zdarzenie oznaczane). Do szeroko pojmowanego zbioru znaków zalicza zarówno artykułowane wypowiedzi językowe, znaki naturalne (oznaki i symptomy), jak również znaki konwencjonalne w postaci kulturowych tworów jak stroje, ordery czy dzieła sztuki. Dzięki relatywizacji znaków do języków, w których powstają (dla uniknięcia antynomii językowych), a także do podmiotów, które je tworzą i komunikują oraz do sytuacji, w których funkcjonują Leon Koj zarysowuje rozległą dziedzinę badań; dołącza przy tym do analiz logicznych i semiotycznych także badania psychologiczne i socjologiczne. W ramach koncepcji semantyki okazjonalnej (włączającej do semiotyki „bazę empiryczną różnicową” wyrażeń językowych i znaków) Autor dopuszcza analizy „dewiacyjnych”, wieloznacznych tworów takich jak wypowiedzi ironiczne, fikcyjne czy kłamliwe, implikatury, także metafory. Dzięki „relatywizacji ekstensji do różnych okoliczności” Leon Koj wskazuje na możliwość ich semiotyczno-psychologicznego badania, co czyni jego koncepcję bardzo obiecująca i wartą rozwijania. Zwłaszcza wypowiedzi metaforyczne – bardzo szeroko badane w ostatnich dziesięcioleciach – mogą być analizowane w ramach zdarzeniowej koncepcji znaku.

W referacie przedstawiona zostanie próba takiego zastosowania zdarzeniowej koncepcji znaku, w której wykorzystane będzie również koncepcja Koja uznawania przekonań (werbalizowanych i niezwerbalizowanych) odnosząca się do teorii mowy wewnętrznej, a także działań językowo-komunikacyjnych we wspólnocie racjonalnych użytkowników języka. Konkluzją referatu będzie teza, że rozległa problematyka poznawczego i twórczego aspektu metaforyczności języka, myślenia i działania daje się dobrze ująć i opisać w ramach zdarzeniowej koncepcji znaku, gdyż zwraca ona uwagę na wielowarstwowość, złożoność oraz dynamikę języka i komunikacji.

W wystąpieniu zaprezentuję formalne systemy dialogowe opracowane na potrzeby modelowania zjawisk językowych obserwowanych w dialogach prowadzonych w języku naturalnym. Zaprezentuję jak wspomniane systemy mogą zostać wykorzystane do analizy kooperacji w dialogu, dialogów prowadzonych w poszukiwaniu informacji a także w kontekście interakcji nauczyciel-uczeń [4]. Postaram się także wykazać jak wskazane podejście do modelowania dialogów zainspirowane jest podejściem L. Koja do formalnej analizy problemów przedstawionym w pracach [1,2,3].

[1] Leon Koj, Wojciech Bratuś, and Paweł Łupkowski (2003), Początki problemu zmiany: Heraklit. Kwartalnik Filozoficzny XXXI.4: 5–34.

[2] Leon Koj, Dorota Leszczyńska, Tomasz Wiziński, Początki problemu zmiany: Parmenides, Kwartalnik Filozoficzny, t. XXXIII, z. 1, 2005, s. 5-35.

[3] Leon Koj, Dorota Leszczyńska, Czy Parmenides był ewentystą?, Analiza i Egzystencja, nr 1, Szczecin 2005, s. 131-138.

[4] Paweł Łupkowski, Logic of Questions in the Wild. Inferential Erotetic Logic in Information Seeking Dialogue Modelling, College Publications, London 2016.

W najnowszej obronie bayesowskiego podejścia do filozofii nauki J. Sprenger i S. Hartmann (2019) wskazują jego zalety w wyjaśnianiu społecznego charakteru poznania naukowego (Longino 1990) w odniesieniu do zagadnienia obiektywności. Po zaprezentowaniu tego podejścia wskazuję pewne jego ograniczenia w stosunku do pierwotnej koncepcji Longino, a także w stosunku do bardziej rozbudowanej siatki pojęciowej do oceny wnioskowań probabilistycznych, którą A. Gelman i C. Henning (2017) proponują w miejsce przeciwstawienia obiektywne–subiektywne.

Używamy zdań nie zawsze w ich literalnym rozumieniu. Dotyczy to nie tylko zdań oznajmujących, ale i pytajnych. Jeżeli za treść zdania pytajnego P uznamy ogół sądów {p1, … pn} wyrażanych przez poszczególne odpowiedzi właściwe na to pytanie, to zdanie pytajne o treści {p1, … pn} jest użyte literalnie wtedy, gdy jest ono zadane głównie po to, aby dowiedzieć się, czy p1 albo … albo czy pn. Z nieliteralnym użyciem zdania pytajnego mamy do czynienia wtedy, gdy jest wypowiadane po to, aby albo (1) o czymś poinformować, albo (2) uzyskać odpowiedź na pytanie Q, o różnej od P treści {q1, … qm}, czyli aby dowiedzieć się, czy q1 albo … albo czy qm. W pierwszej sytuacji, nawiązując do terminologii Ajdukiewicza, można mówić o pytaniach sugestywnych (informujących o czymś za pośrednictwem swych założeń i presupozycji), choć – co pokażę w referacie – są takie rodzaje użyć zdań pytajnych o czymś informujących, a przy tym niebędących sugestywnymi w sensie Ajdukiewicza.

W referacie przedstawię różnego rodzaju typy nieliteralnego użycia zdań pytajnych, a także zaproponuję cząstkową odpowiedź na pytanie, w jakich okolicznościach użycie zdania pytajnego jest niedosłownie. Hipoteza ta głosi, że będzie tak w sytuacji, w której odpowiedź właściwa na dane pytanie nie byłaby interpretowana dosłownie

Koncepcje wyjaśniające ewolucję ludzkich zdolności komunikacyjnych często bazują na intencjonalno-inferencyjnym modelu komunikacji stworzonym przez H.P. Grice’a (Tomasello 2008, 2014, Origgi i Sperber 2000, Fitch 2010, Hurford 2003, 2014). Model ten stawia jednak wysokie wymagania zdolnościom poznawczym uczestników sytuacji komunikacyjnych, co prowadzi do problemu obciążenia poznawczego (Green 2019, Thompson 2014, Moore 2016). Jednym z możliwych rozwiązań tego problemu jest skonstruowanie alternatywnych, nie-Grice’owskich modeli, w których za podstawę rozwoju ludzkich zdolności komunikacyjnych uznaje się nie-intencjonalne i nie-inferencyjne formy komunikacji. W swoim wystąpieniu przedstawię Mitchella Greena (2019) model znaczenia organicznego, oraz Dorit Bar-On (2013, 2017) model komunikacji ekspresywnej jako dwa przykłady koncepcji nie-Grice’owskich. Postaram się także wykazać, że modele te nie są użyteczne w wyjaśnianiu ewolucji ludzkich zdolności komunikacyjnych ponieważ: i) koncentrują się na funkcji adaptacyjnej zachowań komunikacyjnych, a nie na mechanizmach leżących u podstaw tych zdolności; ii) nie wyjaśniają przejścia od komunikacji diadycznej do triadycznej; iii) pojęcie znaczenia organicznego wprowadzone przez Greena jest szczególnym przypadkiem znaczenia naturalnego i nie powinno być traktowane jako forma pośrednia pomiędzy znaczeniem naturalnym i non-naturalnym. Będę również argumentował, iż wbrew zarzutom (Bar-On 2013) na gruncie modeli Grice’owskich możliwe jest opisanie “”minimalnie Grice’owskich”” form komunikacji, które mogą stanowić formę pośrednią między systemami sygnalizacyjnymi innych zwierząt a ostensywno-inferencyjnymi formami komunikacyjnymi, jakie obserwujemy u ludzi.

Praca badawcza finansowana ze źródeł Narodowego Centrum Nauki w ramach grantu 2015/19/B/HS1/03306.

David Kaplan w swoim artykule „Words” (1990) rozpoczął debatę na temat metafizycznego statusu słów. Debata ta, wokół której w ostatnich latach narasta coraz większe zainteresowanie (zob. McCulloch 1991, Cappelen 1999, Hawthorne i Lepore 2011, Kaplan 2011, Bromberger 2011, Imrak 2018), stawia sobie za cel odpowiedź na dwa pytania: (1) czym są słowa? oraz (2) w jaki sposób słowa mogą być indywiduowane? Oba te pytania są postrzegane przez autorów zajmujących się zagadnieniem metafizyki słów jako ważne i nowatorskie. Ich wagę ma podkreślać fakt, że pojęciu słowa, pomimo tego, że jest ono często używane zarówno w dyskursie potocznym, jak i filozoficznym czy lingwistycznym, nie poświęcono zbyt wiele filozoficznej uwagi.

W wystąpieniu chcemy postawić pytanie, czy dziedzina określana mianem metafizyki słów rzeczywiście zajmuje się pełnoprawnymi i wartościowymi pytaniami filozoficznymi. Przypuszczamy, że odpowiedź na to pytanie jest negatywna – chociaż nie negujemy wagi niektórych pytań stawianych w obrębie tej dziedziny. Twierdzimy, że duża część debaty toczącej się na temat metafizycznego statusu słów odzwierciedla debaty toczące się w dziedzinach takich jak metasemantyka, pragmatyka czy semiotyka. Nie jest tak dlatego, że podobieństwo pomiędzy tymi dziedzinami implikuje istnienie podobieństwa pomiędzy centralnymi dla nich kwestiami, a raczej dlatego, że pytania na temat metafizycznego statusu słów są w gruncie rzeczy redukowalne do pytań dotyczących wyżej wymienionych dziedzin.

W pierwszej części naszego wystąpienia dokonamy analizy punktów wspólnych danych stanowisk w metafizyce słów i (1) debaty pomiędzy produktywistami a interpretacjonistami w metasemantyce, (2) problemu „tego, co powiedziane” w pragmatyce oraz (3) kwestii konwencjonalnej natury znaków w semiotyce. W drugiej części spróbujemy odpowiedzieć na pytanie, czy można bronić prawomocności metafizyki słów traktując ją jako poddziedzinę filozofii nauki, a dokładniej – filozofii lingwistyki. Na pierwszy rzut oka, jeśli nie jest konieczne branie pod uwagę potocznego rozumienia pojęcia słowa oraz – często sprzecznych – intuicji z nim związanych, wyszczególnienie obiektu zainteresowania metafizyki słów wydaje się prostsze. Jednak w tym wypadku tak nie jest – w obrębie lingwistyki nie istnieje konsensus dotyczący tego, co rozumieć pod pojęciem słowa, a pomimo tego zestaw pojęć używany przez lingwistów wydaje się wystarczający do opisu języka. Tak więc, o ile metafizyka leksemów, fonemów czy morfemów teoretycznie mogłyby być uznana za ważną poddziedzinę filozofii lingwistyki, nie można powiedzieć tego samego o metafizyce słów.

Pośrednie akty mowy nie są grupą jednorodną. Wywnioskowana moc illokucyjna może uzupełniać podstawowe znaczenie, jak to się dzieje w przypadku próśb formułowanych za pomocą zdań w trybie pytającym np. „Czy możesz podać mi sól?” lub zastępować je. Do takich aktów mowy, w których mamy do czynienia z zastępowaniem pierwotnego znaczenia, należą wypowiedzi ironiczne np. „Ale masz porządek w pokoju.”, nieliteralności zdaniowe np. „Spokojnie, nie umrzesz!”, a także pytania retoryczne.
Powyższy sposób wyjaśnienia tych ostatnich, naturalnie miałby miejsce na gruncie inferencyjnego modelu Grice’a i Searle’a. Pytania retoryczne zostałyby przedstawienie jako szczególny przypadek pośrednich aktów mowy: takich, w których zamiast dodania wywnioskowanej mocy do mocy dosłownej, dochodzi do zastąpienia drugiej przez pierwszą.
Podczas wystąpienia będę polemizować z tym podejściem poprzez analogię do tego, jak w teorii relewancji wyjaśnia się wypowiedzi ironiczne oraz inne figuratywne użycia języka.
Prezentację chciałabym rozpocząć od wskazania na różnorodność pytań retorycznych oraz funkcji, które pełnią. Następnie przejdę do analizy ich szczególnego typu. „Czy ty jesteś normalny?” lub „Jesteś chory?” wypowiedziane w konkretnej sytuacji, to szczególne przypadki tych aktów mowy. Będę chciała również wskazać na podobieństwo tego rodzaju pytań retorycznych do innych szczególnych aktów mowy, tj. wypowiedzi ironicznych.

Praca przygotowana dzięki wsparciu finansowemu Narodowego Centrum Nauki w ramach umowy nr 2015/19/B/HS1/03306.

Współczesne badania nad odwołaniami do autorytetu koncentrują się głównie nad rekonstrukcją struktur inferencyjnych typu: „A jest autorytetem (ekspertem) w dziedzinie D, o której jest zdanie α, A uznał (odrzucił) α, stąd należy uznać (odrzucić) α”. Podejście to nie ujmuje jednak dynamiki dialogów zawierających odniesienia do autorytetu, takich jak np. wymiana zdań, w której proponent stwierdza „mój pogląd formułuję w oparciu o opinię eksperta E”, na co oponent odpowiada: „przykro mi, ale E nie jest ekspertem”, co spotyka się z reakcją proponenta: ,,nie zgadzam się – jest to osoba z imponującym doświadczeniem zawodowym”. Ujęcie inferencyjne umożliwia zrekonstruowanie wypowiedzi proponenta i oponenta jedynie jako osobnych monologowych struktur argumentacyjnych, nie pozwala natomiast na uchwycenie interakcji między nimi.

Celem wystąpienia jest przedstawienie modelu umożliwiającego uchwycenie dialogowych interakcji między wypowiedziami zawierającymi odniesienia do autorytetu. Punktem wyjścia badań jest pojmowanie odniesienia do autorytetu jako ruchu dialogowego, który może np. pełnić funkcję wsparcia, ataku, bądź służyć zablokowaniu ruchów dialogowych przeciwnika. Przyjmując tę perspektywę analizuję fragmenty zapisów obrad Parlamentu Brytyjskiego oraz debat prezydenckich w USA w 2016 r. Narzędziem analizy jest oprogramowanie OVA+ (Online Visualisation of Argument; http://ova.arg-tech.org/). Umożliwia ono reprezentowanie aktów mowy, takich jak stwierdzanie, zgadzanie się, niezgadzanie się, żądanie uzasadnienia, itp. łączących ruchy dialogowe ze strukturami inferencyjnymi. Dzięki temu możliwe jest reprezentowanie interakcji dialogowych, takich jak wspieranie czyjegoś autorytetu, podważanie odwołania do autorytetu, czy „uderzanie” jednym autorytetem w drugi. Zidentyfikowanie tego typu interakcji stanowi punkt wyjścia do sformułowania programu badań nad dialogowymi odniesieniami do autorytetu.

Przedmiotem mojego wystąpienia jest relacja pomiędzy okresami warunkowymi oraz wyrażeniami zawierającymi tzw. “”operatorem opowieści”” (ang. story prefix). Okresy warunkowe są sądami przyjmującymi postać „Gdyby było tak, że A, to byłoby tak, że C”, w których wskazujemy że zajście jednego stanu rzeczy, warunkuje zajście innego, np. „Gdybyś wzięła parasol, to byś nie zmokła”. Wyrażenia zawierające operator opowieści (“”Zgodnie z fikcją f, p””) nazywane są często parafikcjonalnymi i mają za zadnie zapewnić precyzję sądów z zakresu dyskursu fikcjonalnego, np. (H) „Zgodnie z fikcją ‘Studium w szkarłacie’, Sherlock Holmes był detektywem”.
Jednym z elementów łączących oba te zagadnienia jest to, że często analizowane są one w kategoriach semantyki światów możliwych. I tak, uznaje się, że wartość logiczna zdania (H) ufundowana jest w wartości logicznej odpowiedniego okresu warunkowego, (H*): „Gdyby prawdą było to, co zostało opisane w fikcji ‘Studium w szkarłacie’, Holmes byłby detektywem”. (H*) natomiast uznawane jest za prawdziwe wtw gdy albo (1) nie ma świata, który odpowiada treści „Studium w szkarłacie”, albo (2) istnieje świat, który odpowiada treści „Studium w szkarłacie” i w którym to świecie Holmes jest detektywem, oraz świat ten jest bardziej podobny do świata aktualnego aniżeli jakikolwiek świat, który odpowiada wspomnianej fikcji i w którym Holmes nie jest detektywem.
Celem mojego wystąpienia jest wskazanie na to, że związek zachodzący pomiędzy okresami warunkowymi oraz wyrażeniami parafikcjonalnymi, dostarcza dobrych powodów do krytyki tzw. ortodoksyjnego stanowiska w kwestii kontrmożliwych okresów warunkowych. Tezą tego stanowiska jest trywialna prawdziwość każdego okresu warunkowego posiadającego niemożliwy poprzednik. Stanowi to pośrednie wsparcie dla alternatywnego stanowiska, które uznaję fałszywość niektórych kontrmożliwych okresów warunkowych.

Referat stawia pytanie, czy rodzaj materialnej reprezentacji języka (tj. mowa/pismo) zmienia sytuację poznawczą prywatnego lingwisty z argumentu Wittgensteina. Używając perspektywy „distributed language” (Cowley, 2009) oraz metapoznawczej teorii pisma (Olson, 2016) argumentuję, że prywatny lingwista nie tylko nie może ustalić tożsamości własnych myśli w czasie oraz tego czy przestrzega ustalonej przez siebie reguły – na co wskazują standardowe interpretacje, ale nie może on też ustalić tożsamości własnej wypowiedzi. Traktując poważnie ustalenia metapoznawczej teorii piśmienności można wywieść wniosek, że jeśli prywatny lingwista z argumentu Wittgensteina jest osobą przedpiśmienną to nie może on wiedzieć, czy jego oryginalna wokalizacja jest tożsama z kolejnymi wokalizacjami.

Dzieje się tak z tych samych powodów, dla których nie może być pewien, że jego przeżycie (np. głodu) w chwili t1 jest tożsame z potencjalnie tym samym przeżyciem w chwili t2. Przedstawiony w referacie argument może mieć znaczenie dla dyskusji na temat społecznego charakteru języka – tzw. „community view” (Canfield, 1996), w tym sensie, że wspiera on wizję języka jako wytworu fundamentalnie społecznego. Może stanowić argument przeciwko tezie, że potencjalny „Robinson Crusoe” znajdujący się od urodzenia na bezludnej wyspie byłby w stanie wytworzyć jakiś elementarny system oznaczania obiektów świata zewnętrznego (Hacker, 2010). Referat dostarcza dodatkowego wsparcia dla hipotezy, że jeśli prywatny lingwista nie może zapewnić stabilności własnych wokalizacji, to nie będzie mógł ich używać na oznaczenie nie tylko stanów wewnętrznych, ale również obiektów zewnętrznych.

Literatura

Canfield, J. V. (1996). The Community View. The Philosophical Review, 105(4), 469–488.

Cowley, S. J. (2009). Distributed language and dynamics. Pragmatics & Cognition, 17, 495–508.

Hacker, P. M. S. (2010). Robinson Crusoe Sails Again: The Interpretative Relevance of Wittgenstein’s Nachlass. W N. Venturinha (Red.), Wittgenstein After His Nachlass (s. 91–109).

Olson, D. R. (2016). The Mind on Paper: Reading, Consciousness and Rationality. Cambridge University Press.

Podstawowe teorie logiczne, filozoficzne i lingwistyczne okresów warunkowych skupiają się najczęściej na ich ogólnej naturze, pomijając tym samym mniej typowe ich rodzaje. Zaprezentuję odwrotne podejście: interesować mnie będą właśnie wybrane, niestandardowe rodzaje okresów warunkowych. Ilustrują je następujące zdania:
(1) Jeśli jesteś głodny, [to] na stole są ciastka.
(2) Jeśli ona zda egzamin, [to] jestem Holendrem.
(3) Jeśli teraz pada śnieg w Auckland, [to] dojrzałe banany są żółte.
(4) A: Jeśli Pete będzie sprawdzał, to wygra. B: Jeśli Pete będzie sprawdzał, to przegra.
Dwa pierwsze rodzaje określane są w literaturze poprzez nawiązanie do nazw występujących w powyższych, przykładowych zdaniach w języku angielskim, odpowiednio: biscuit conditionals (też: speech act conditionals, relevance conditionals; zob. Austin 1956) oraz dutchman conditionals (zob. Jackson 1979). W (3) mamy do czynienia z non-interference conditional (Bennett 2003), a w (4) z stand-off conditionals (Sly Pete conditionals; Gibbard 1981).
W referacie omówię najważniejsze własności charakterystyczne wymienionych okresów warunkowych, jak również przedstawię propozycje ich interpretacji.

Przedmiotem referatu będą wnioski z analiz lingwistyczno-filozoficznych Polskiego Korpusu Wyrażeń Werydycznych i Faktywnych.

Korpus ten został zbudowany na podstawie Polskiego Korpusu Koreferencyjnego. Zawiera blisko 3000 tysiące zdań zaczerpniętych z 1900 dokumentów (14 różnych gatunków). Każde zdanie zawiera 12 przypisanych do niego parametrów. Główny z nich to informacja, czy dopełnienie propozycjonalne wynika ze zdania, którego jest on częścią. W korpusie znajduje się blisko 600 unikalnych predykatów wprowadzających dopełnienie propozycjonalne, ponad 30% z nich to tzw. wyrażenia epistemiczne.

Empiryczna analiza zjawiska werydyczności i faktywności pozwoliła na szczegółową weryfikację twierdzeń dotyczącą własności znaczeniowych takich wyrażeń, jak np. “wiedzieć”, “myśleć”, “widzieć”, “pamiętać”. Zwłaszcza analizy zdań z czasownikiem “wiedzieć” pozwalają na ustalenia, w jakich sytuacjach we współczesnej polszczyźnie jest on faktywny, a w jakich nie jest. Podczas referatu skupimy się na przykładach właśnie z tym czasownikiem.

Klasyczne teorie aktów mowy starają się wyjaśnić mechanizm ironii. Teorie te (Grice 1989, Bach i Harnish 1979) wyjaśniały ironiczne akty mowy, zakładając istnienie dwóch różnych znaczeń: znaczenia dosłownego i implikowanego. W swoim wystąpieniu przedstawiam dwie teorie: teorię udawania (Clark i Gerrig, 1984) oraz teorię przywoływania echem (Sperber i Wilson 2012), które uważa się za konkurencyjne ujęcia wypowiedzi ironicznych. Twierdzę, że w rzeczywistości stanowią one ujęcia dwóch różnych zjawisk, odpowiednio wypowiedzi parodystycznych i wypowiedzi ironicznych. Wystąpienie składa się z trzech części. W pierwszej części przedstawiam krótką rekonstrukcję obu stanowisk. W części drugiej, posługując się przykładami, podkreślę różnice pomiędzy parodią a ironią, zwracając uwagę na to, że w każdym z tych zjawisk inną funkcję pełni znaczenie dosłowne wypowiedzi: jest to albo treść udawanego aktu mowy, która powinna być zastąpiona przez znaczenie implikowane, albo echo myśli, do której nadawca wyraża swój stosunek. W części trzeciej podsumuję, że o ile łatwo wskazać funkcję wypowiedzi parodystycznych, trudniej wskazać funkcję wypowiedzi ironicznych.

There has been an extensive discussion about the role of speaker’s intentions and linguistic conventions (and sometimes also about the role of the hearers’ interpretation) for the determination of what is said by an utterance. There may be a gap between the proposition that the speaker’s words (and gestures) express and the proposition she wants to express by uttering these words. The problem which is less often addressed concerns the speaker’s belief in such cases. It is usually assumed that regardless of the conflict between the conventional meaning and the intended meaning (when the thinker is either mistaken about linguistic conventions, or about the world), there is a simple answer to the question what the content of her belief is. That assumption is related to the Principle of Content Determinacy, according to which for every episode of thinking (mental state) there is exactly one proposition which is its content.

In my presentation I will challenge the Principle of Content Determinacy by showing that sometimes – when the thinker is mistaken about the identity of the object in that she takes two distinct objects to be one – more than one proposition characterizes the thinker’s mental state. Moreover, this characterization depends on the broader situation in which the ascription is made (what was said before and afterwards, speaker’s and ascriber’s interests). Finally, I will consider two motivations for the Principle of Content Determinacy: (1) taking for granted the linguistic picture of the mental according to which thoughts have quasi-linguistic components, whose content is determinate (2) the idea that thoughts are transparent for the thinker. I will argue that both assumptions are questionable.

Przyczynowa teoria metafory została sformułowana przez Donalda Davidsona w pochodzącym z 1978 r. artykule “”What Metaphors Mean””. Kontrowersyjne tezy stawiane w tym artykule stają się w pełni zrozumiałe na tle całokształtu twórczości wspomnianego autora, w szczególności zaś jego pism semantycznych (szczególnie dotyczących teorii interpretacji) oraz pism poświęconych metafizyce zdarzeń oraz filozofii działania. W tym ujęciu, metafora okazuje być środkiem oddziaływania przyczynowego na słuchacza, nie zaś nośnikiem treści, czym różni się od tradycyjnych teorii metafory, które zazwyczaj operują pojęciem znaczenia metaforycznego. Innymi słowy, metafory się nie interpretuje (w znaczeniu terminu „interpretacja” przyjętym przez Davidsona w innych pismach), lecz można jedynie opisać jej działanie. Zdaniem Davidsona prezentowana przez niego teoria wyjaśnia powszechność użycia metafory zarówno w poezji, jak w codziennej komunikacji językowej, prawie, filozofii, etyce oraz nauce.
Problemy związane z rolą metafory w nauce zostały podjęte przez Richarda Rortyego, który w artykule “”Unfamiliar noises. Hesse nad Davidson on metaphor”” (1987) starał się wyjaśnić na czym polega przyczynowe oddziaływanie metafory i czym się ono różni od dostarczania informacji, które jest domeną języka dosłownego. Rorty zauważa, że metafora – chociaż jest wypowiedzeniem wyrażenia językowego – nie pełni standardowej roli znaku językowego, lecz jest w pewnym sensie „nieznanym szumem”, który chociaż nie posiada zawartości treściowej, może skutkować nowymi przekonaniami u słuchacza. W równie entuzjastycznym dla Davidsonowskiej teorii metafory tonie wypowiada się w “”Contingency, irony, and solidarity”” (1989), umiejscawiając dyskusję w szerszym kontekście poglądów Davidsona oraz dokonanego przezeń odrzucenia tradycyjnego rozumienia języka jako abstrakcyjnego tworu konstytuowanego przez konwencje. Pisząc o metaforze Rorty odwołuje się wprawdzie do poglądów Davidsona, lecz czyni to w sposób dość ogólny.
Celem referatu jest uzasadnienie poglądów Rorty’ego, wykraczających często poza to, co na temat metafory napisał sam Davidson, przez bezpośrednie odwołanie się do davidsonowskiej teorii interpretacji, szczególnie we wspomnianej przez Rorty’ego dojrzałej wersji z późniejszego artykułu “”A Nice Derangements of Epitaphs”” (1986), w którym Davidson przedstawia interpretację jako dynamiczny proces przechodzenia do kolejnych teorii prawdy (czyli teorii znaczenia słów mówiącego) przy jednoczesnym przypisaniu mówiącemu układów (sieci) postaw propozycjonalnych. Tak rozumiany proces interpretacji pozwala wprawdzie zinterpretować pomyłki i przejęzyczenia (malapropizmy), lecz w przypadku metafor pozwala jedynie je wykryć. Jest tak, gdyż, aby metaforze (rozumianej przez Davidsona jako wypowiedzenia zdania) można było przypisać znaczenie, należałoby zbudować teorię prawdy, z której wynikałoby odpowiadające jej T-zdanie. Konsekwencją braku takiej teorii jest to, że wypowiedzenie metafory nie niesie ze sobą żadnej specjalnej treści, lecz oddziałuje na słuchacza przyczynowo, gdyż jest działaniem dokonanym przez mówiącego. W ujęciu tym można również wyjaśnić przypadki wątpliwe, gdy to samo wypowiedzenie jest w pewnych sytuacjach traktowane jako metafora, zaś w innych jako wypowiedzenie dosłowne o niestandardowym znaczeniu. Można również łatwo wyjaśnić proces „obumierania” metafory, który pełni bardzo istotną rolę w poglądach Rorty’ego na rolę metafory w nauce. Należy również zauważyć, że semantyczne poglądy Davidsona w pewien sposób ewoluowały. O ile w (1978) Davidson pisał, że jedynym znaczeniem metafory jest znaczenie dosłowne, to na tle późniejszych prac, do których nawiązywał Rorty, teza ta częściowo się dezaktualizuje, gdyż „znaczenie dosłowne” zakłada istnienie języka jako tworu konstytuowanego przez konwencje. Odrzucając tak rozumiany język, Davidson implicite unieważnia pojęcie znaczenia dosłownego.

“Całkowite znaczenie wypowiedzi obejmuje szereg treści, które wykraczają poza jej warunki prawdziwości i jako takie mogą być określane mianem wniosków pragmatycznych. Prócz implikatur konwersacyjnych, zalicza się do nich tak zwane treści rzutowalne, których wzorcowym przykładem są presupozycje. Charakterystyczną cechą wniosków rzutowalnych danej wypowiedzi jest to, że zostają one zachowane przez konstrukcje powstałe w wyniku umieszczenia oryginalnie wypowiedzianego zdania w kontekście takich operatorów usuwających wynikanie, jak negacja, pytanie, okres warunkowy, operator modalny itp.
Celem wystąpienia jest wskazanie źródeł treści rzutowalnych, czyli ustalenie tych własności aktu mowy, które wyznaczają jego presupozycje i inne wnioski rzutowalne. Wystąpienie składa się z trzech części. W pierwszej z nich przedstawiam przykłady wypowiedzi z treściami rzutowalnymi, zwracając uwagę na to, że nie tworzą one jednorodnej klasy. W części drugiej przedstawiam krótko dwie konkurencyjne odpowiedzi na pytanie o źródła treści rzutowalnych: rozwiązanie semantyczne (von Fintel 2008; Domaneschi 2016)m w myśl którego treści rzutowalne są konwencjonalnie wyznaczonymi własnościami zdań zawierających określone jednostki leksykalne lub konstrukcje, oraz ujęcie pragmatyczne (Simons 2013a; Simons 2013b; Beaver et al. 2017), według którego treści rzutowalne mają źródła konwersacyjne. W części trzeciej przedstawiam autorskie rozwiązanie performatywne stanowiące wariant ujęcia pragmatycznego. Głosi ono, po pierwsze, że wypowiedzi niosące treści rzutowalne są albo wykonaniem lub ekspresją pewnych działań nadawcy (tj. jego aktów mowy lub aktów mentalnych), albo opisem pewnych innych działań (językowych lub pozajęzykowych); po drugie, treści rzutowalne rozważanych wypowiedzi są wyznaczone przez strukturalne własności wykonanych, wyrażonych lub opisanych działań. Nasza umiejętność rozpoznawania wniosków rzutowalnych wypowiedzi angażuje więc dwie zdolności: po pierwsze, znajomość reguł semantycznych dotyczących użycia językowych środków wskazywania lub opisywania działań oraz, po drugie, wiedzę na temat struktury wskazanych lub opisanych typów działań.
“

Gentilis de Cingoli (fl. 1300), przedstawiciel gramatyki spekulatywnej, początkowo w Sorbonie, a potem w Uniwersytecie w Bolonii, należał do drugiego pokolenia modystów, tzn. komentatorów traktatu „De modis significandi” Marcina z Dacji (1220-1304). Gramatycy należący do grona modystów stworzyli nową teorię gramatyki, która była syntezą starożytnej logiki greckiej i teorii gramatycznej aleksandryjczyków, nie tylko przełożoną na łacinę i dostosowaną do struktury gramatycznej języka łacińskiego, ale także udoskonaloną przez zaaplikowanie do niej reguł logiki. Celem niniejszego studium jest próba wskazania na związki gramatyków spekulatywnych Bolonii i Krakowa oraz wpływ na niektóre współczesne teorie lingwistyczne.

Zasada kompozycyjności głosi, że znaczenie złożonego wyrażenia językowego (np. zdania) jest całkowicie zdeterminowane przez jego strukturę oraz znaczenie jego poszczególnych części składowych. Kompozycyjność języka jest uznawana za niezbędną cechę każdej zadowalającej teorii znaczenia. Taki pogląd wywodzi się z prac D. Davidsona oraz R. Montague i utrzymuje się po dzień dzisiejszy (por. Lycan 2001).
Zwyczajowo Gottlob Frege jest uznawany za ‘ojca’ zasady kompozycyjności. Jednakże, zasada ta nie pojawia się explicite w pismach Fregego opublikowanych za jego życia, natomiast występuje jako wyjaśnienie fenomenu produktywności języka w niektórych jego pismach pośmiertnych m.in. w listach do Jourdaina oraz w artykule “”Compound Thoughts””. Zarówno listy do Jourdaina, jak i artykuł “”Compound Thoughts”” pochodzą z późnego okresu twórczości autora “”Sensu i znaczenia”” – powstały około 1914 r. We wcześniejszych pismach możemy natomiast odnaleźć zasadę kontekstowości (“”o znaczenie zdania trzeba pytać w kontekście zdania, nie z osobna””), która bywa postrzegana jako sprzeczna z kompozycyjnością języka. Fakty te skłoniły część interpretatorów do zaprzeczenia, iż Frege uznawał język za kompozycyjny (Janssen 2001, Pelletier 2001).
W swoim wystąpieniu argumentuję, iż filozof z Jeny uważał, że wyjaśnienie kompozycyjności języka przebiega w trzech etapach: i) w języku naturalnym tylko całe zdania wyrażają sens, natomiast – ze względu na logiczne niedoskonałości mowy potocznej – nie możemy przypisać sensu ich wyrażeniom składowym; ii) po skonstruowaniu języka idealnego (Begriffsschriftu) możemy dokonać logicznej analizy zdań (podziału na funkcję i przedmiot, wyeksplikować wyrażenia kwantyfikujące oraz ich dziedziny), a następnie przyporządkować wyrażeniom składowym zdań języka naturalnego ich logiczno – semantyczne części; iii) konstrukcja formalnego języka umożliwia wyjaśnienie fenomenu produktywności i wyuczalności języka naturalnego (kompozycyjności).

W “Hermeneutyce” Arystoteles szkicuje słynny trójkąt semantyczny, w którym znaczenie wyrażeń językowych jest opisane za pomocą relacji między trzema poziomami: słowami mówionymi, myślami i rzeczami. Ten obraz języka był niezwykle wpływowy w historii refleksji nad językiem, jednak wiąże się z nim wiele problemów interpretacyjnych. Ponadto, wiele uwag Arystotelesa na temat znaczenia lub sygnifikacji (semainein) kłóci się z naszymi współczesnymi intuicjami na temat znaczenia. Niektórzy wybitni badacze myśli Arystotelesa doszli więc do wniosku, że Arystoteles w ogóle teorii znaczenia nie posiadał (T. Irwin, N. Kretzmann). Proponują oni wprowadzić pojęcie sygnifikacji, które w ich ujęciu różni się zasadniczo od współczesnego pojęcia znaczenia.

W swoim referacie chciałbym pokazać, jaka jest specyfika Arystotelesowskiej teorii znaczenia oraz zastanowić się nad pytaniem, na ile pojęcie sygnifikacji różni się od współczesnego pojęcia znaczenia, a na ile jest do niego podobne. Osią referatu będzie teza, że znaczenie wyrażeń językowych w teorii Arystotelesa wyznacza relacja oznaczania „nazwa – rzecz”, nie zaś, jak sugeruje, opis trójkąta semantycznego, relacja „nazwa – myśl”. Takie ujęcie ma kilka istotnych konsekwencji: po pierwsze sprawia, że relacja sygnifikacji staje się relacją obiektywną, to znaczy niezależną od przekonań danego użytkownika języka; po drugie, przy takim opisie znaczenie upodabnia się do odniesienia.

W referacie przedstawię argumenty za tezą, że ta specyfika arystotelesowskiego pojęcia sygnifikacji nie sprawia, iż nie możemy go uznać za odpowiednik naszego współczesnego pojęcia znaczenia. Pokażę w szczególności, że teoria Arystotelesa zakłada rozróżnienie między znaczeniem i odniesieniem, oraz, że obiektywizacja pojęcia znaczenia zbliża tę koncepcję do współczesnych stanowisk eksternalistycznych w semantyce (H. Putnam, T. Burge). Rozważę również kilka modeli, które opisują w jaki sposób rzeczy są oznaczane przez wyrażenia językowe.

Ludwig Wittgenstein był jednym z 48 korespondentów Gottloba Fregego. Ich korespondencja liczyła ponad 60 listów i była najbogatsza z prowadzonych przez Fregego. Jednak zachowało się jedynie 21 dokumentów (listów, kartek pocztowych lub kartek poczty polowej), o pozostałych wiadomo z innych źródeł.

Kontakt listowny został zainicjowany w 1911 r. przez Wittgensteina, który prosił Fregego o spotkanie. Ostatni list, o którym wiadomo, został napisany przez Fregego w 1920 r. i był ostatnim z czterech listów, w których Frege odnosił się do rozprawy Wittgensteina “Logisch-philosophische Abhandlung”.

W 1936 r. Heinrich Scholz zwrócił się do Wittgensteina z prośbą o udostępnienie listów od Fregego, ale ich nie otrzymał. Kluczowym był rok 1988, kiedy przez szczęśliwy przypadek nie zniszczono 21 listów Fregego do Wittgensteina. Ciągle poszukuje się wielu listów z tej korespondencji.

Można wskazać na dwa centralne tematy tej korespondencji. Frege wspiera Wittgensteina gdy ten bierze udział w działaniach wojennych I wojny światowej. Pisze o swoich krewnych, którzy byli zranieni lub polegli w Polsce. Najciekawsze są jednak listy związane z “Logisch-philosophische Abhandlung”. Wittgenstein prosił Fregego o pomoc w publikacji tej rozprawy, a następnie o jej ocenę. Frege ograniczył się do sformułowania trudności związanych z pierwszymi stronami rozprawy, co Wittgenstein skomentował w liście do Bertranda Russella: „nic nie zrozumiał”.

Gottlob Frege: Wissenschaftlicher Briefwechsel. Hrsg. G. Gabriel, H. Hermes, F. Kambartel, Ch. Thiel, A. Veraart. Hamburg, Felix Meiner Verlag, 1976.

Ludwig Wittgenstein: Logisch-philosophische Abhandlung. Unesma: Leipzig 1921. Wyd. pol.: Tractatus logico-philosophicus.Tłum. B. Wolniewicz. Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1970.

Gottlob Frege: Briefe an Ludwig Wittgenstein. Hrsg. A. Janik. Redigiert mit einem Kommentar versehen Ch.P. Berger. „Grazer Philosophische Studien” 1989, Bd. 33–34, s. 5–33.

Filozofia języka w ramach filozofii analitycznej ukształtowała się jako odrębna dyscyplina filozoficzna na początku drugiej połowy XX wieku. Fakt ten może budzić pewne zdziwienie, gdyż w tym nurcie filozoficznym problematyka dotycząca języka zajmuje miejsce centralne. Jednakże wcześniej była ona podejmowana w ramach szeroko rozumianej logiki i metodologii nauk (przykładem tego są podręczniki W. E. Johnsona, T. Kotarbińskiego i L. S. Stebbing). Ponadto wpływ antyfilozoficznego programu neopozytywistycznego był w owym czasie tak duży, że chętniej mówiono o logice języka niż o filozofii języka. Pierwszym ważnym podręcznikiem tej dyscypliny była niewielka książka Williama P. Alstona „Philosophy of Language” (1964). Alston sugerował w niej, że filozofia języka ma się przede wszystkim zajmować analizą pojęciową kategorii znaczenia i innymi pokrewnymi terminami. Wiele uwagi poświęcano też w owym czasie odróżnieniu filozofii języka od filozofii lingwistycznej (J. R. Searle) oraz podziałowi na filozofię języka idealnego i filozofię języka potocznego.

W latach siedemdziesiątych podział ów został przezwyciężony i zaproponowano koncepcję filozofii języka jako systematycznej teorii znaczenia dla języków naturalnych, która w przekonaniu jej twórców i propagatorów (D. Davidson i M. Dummett) miała stanowić swoistą filozofię pierwszą. Nieco podobny pogląd na rolę filozofii języka mieli przedstawiciele nowej teorii odniesienia (S. A. Kripke i H. Putnam) oraz zwolennicy inferencyjnej koncepcji znaczenia (R. B. Brandom). Na początku nowego tysiąclecia doszło, z różnych powodów, do załamania się tych metafilozoficznych programów przypisujących filozofii języka szczególną rolę w filozofii. Dzisiaj jest to jedna z wielu równorzędnych dyscyplin filozoficznych, skupiona na szczegółowych zagadnieniach, której przedstawiciele są bardziej zainteresowani współpracą z językoznawstwem i naukami o komunikacji, niż z wpływaniem na kształt metafizyki, epistemologii czy etyki.

Inferencyjne teorie znaczenia to takie, które twierdzą, że znaczeniem pewnego wyrażenia językowego jest rolą, jakie to wyrażenie pełni we wnioskowaniach materialnych. W uproszczeniu, uchwycenie znaczenia wyrażenia „ojciec” sprowadza się do bycia gotowym do wykonywania następujących wnioskowań:

 “x jest ojcem” → “x jest mężczyzną” 

 “x jest ojcem” → “x posiada przynajmniej jedno dziecko”

 Teorie tego typu oskarżane są o kolistość. Twierdzi się, że wnioskowania to “przejścia” od jednych wyrażeń posiadających znaczenie do innych. Inferencjalizm jest postawieniem sprawy na głowie; znaczenia są bowiem pierwotne względem inferencji (Prior 1964, Boghossian 2014, Zangwill 2015). Tego typu zarzut wydaje się całkiem intuicyjny – najpierw musimy mieć pewien obiekt, dopiero potem możemy przypisać mu funkcję. Jesteśmy przekonani, że można taki zarzut odeprzeć poprzez zastosowanie analogii pomiędzy językiem a grami. Spójrzmy na poniższy cytat (Peregrin 2018):

Suppose that you and I decide to play chess. We take the pieces, put them on the chessboard and move them. When moving a piece I move it as I do because it is, say, a rook and because I know that the rook can move in a certain way and that by such moves I may be enabled to threaten my opponent’s king. Hence one of the reasons why I make the move I do is because it is, for me, not just a piece of wood, but a rook. In this sense, I do not move pieces of wood, but rather, pawns, bishops, rooks, etc.

To spostrzeżenie wydaje się słuszne. Istnieją takie praktyki, które udowadniają, że zadawanie pytań o to, co jest pierwsze – obiekt czy funkcja – nie ma większego sensu. Rakieta tenisowa, kij baseballowy czy figura szachowa może być tym, czym jest, tylko dzięki temu, że obowiązują pewne reguły determinujące, jak można w obrębie pewnej praktyki tych rzeczy używać. Wydaje się, że zarzuty czynione inferencyjnym teoriom znaczenia nie są tak groźne, jak się mogło wydawać. Stanowią one problem dla naturalistycznych wersji inferencjalizmu (teorii, która twierdzi, że znaczenie jest determinowane przez ruchy, które uczestnicy praktyk realnie wykonują), natomiast jest niegroźne dla normatywnych wersji inferencjalizmu (podkreślających, że znaczenie jest determinowane przez reguły inferencyjne). Normatywista unika problemu dzięki odróżnieniu reguł determinujących pewne role od ruchów wykonywanych w zgodzie (lub nie) z tymi regułami.

Robert B. Brandom, amerykański filozof języka i umysłu oraz logik, opublikował w 1994 r. monografię pt. „Making It Explicit”. W tym monumentalnym dziele przedstawił , między innymi, swoją teorię znaczenia, w której próbuje uporać się z odwiecznymi problemami (pytaniami): Czym jest znaczenie? Jak wyrażenia językowe uzyskują znaczenie? Inferencjalizm jest teorią znaczenia pojętego pragmatycznie, normatywnie, holistycznie i dyskursywnie. Brandom wiąże znaczenie z inferencją (wnioskowaniem), a także z prawdą, referencją, asercją, uprawnieniem i zobowiązaniem. Znaczenie wyrażeń jest dookreślane w społecznej interakcji, w sieci wnioskowań, w których wyrażenia są używane w roli przesłanek czy wniosków. Wnioskowania są normowane przez tradycyjnie wyróżniane formalne i materialne warunki poprawności. Prawdziwość i związana z nią referencja są tu jednak pojmowane inaczej, a mianowicie anaforycznie.

Powstaje pytanie, czy inferencjalizm jest wartościową teorią znaczenia oraz jakie są jego zalety czy wady?