Sekcja Metodologii i Filozofii Nauki

Zasygnalizowane w tytule zagadnienie rozważać będę w odniesieniu do trzech obszarów badawczych:

1. Pierwszy obejmuje zagadnienia etyczne. Niektórzy badacze (należał do nich np. prof. Marian Przełęcki) opowiadają się za obiektywnym charakterem wartościowania na osi DOBRY – ZŁY, a tym samym dopuszczają możliwość klasyfikowania sądów etycznych jako PRAWDZIWE lub FAŁSZYWE.
2. Drugi obszar obejmuje współczesne teorie fizyczne i burzliwe spory między tzw. popperatzi i zwolennikami teorii baśniowych. To oczywiście inwektywy, którymi obrzucają się przeciwnicy w dyskusjach dotyczących weryfikowalności teorii współczesnej fizyki.
3. Wreszcie przywołam spór między platonikami – którzy postulują obiektywne istnienie rzeczywistości matematycznej, odkrywanej jedynie przez matematyków, a konstruktywistami – dla których matematyka jest wspólnym dziełem wielu pokoleń matematyków, stosujących precyzyjne, sprawdzone metody definiowania pojęć i dowodzenia twierdzeń.

Można wyróżnić przynajmniej dwa sposoby uprawiania współczesnej filozofii nauki. Osią podziału jest cel przeprowadzanych w nauce badań. Sprowadza się on albo do opisu, wyjaśnienia lub przewidywania występujących w świecie zjawisk, albo do oddziaływania za pomocą nauki na świat w taki sposób, by go zmieniać lub umożliwiać dostosowywanie się do zachodzących w nim zmian.

Już w filozofii Kartezjusza i Francisa Bacona wystąpił problem zasadniczo odmiennego podejścia do tego, czy nauka realizuje przede wszystkim cele czysto poznawcze, czy też skupia się raczej na celach pragmatycznych. Dopiero jednak w filozoficznej refleksji nad nauką współczesną problem ten nabiera istotnego znaczenia. Ujawnia się bardzo wyraźnie w sporze między zwolennikami klasycznego i nieklasycznego sposobu uprawiania filozofii nauki. W sposobie klasycznym dominują abstrakcyjne rozważania na temat statusu poznawczego teorii, którą uznaje się za podstawową jednostkę strukturalną wiedzy naukowej. W sposobie nieklasycznym dominują natomiast szczegółowe rozważania na temat eksperymentalnych praktyk badawczych poszczególnych nauk przyrodniczych (fizyki, chemii, biologii i innych).

Przełomowym momentem przejścia od klasycznego do nieklasycznego sposobu uprawiania filozofii nauki są lata 80. XX wieku. W tym okresie w filozofii nauki pojawił się nurt określany mianem nowego eksperymentalizmu. W jego ramach została wypracowana koncepcja nauk laboratoryjnych. Nauki te, jak pisze Ian Hacking, który jest jednym z inicjatorów nowego eksperymentalizmu, charakteryzują się konstruowaniem określonego rodzaju aparatury przystosowanej do ingerowania w „czysty, przedludzki stan” przyrody po to, by izolować, oczyszczać istniejące zjawiska i tworzyć nowe. Rezultatem takich ingerencji jest dążenie do wywoływania zmian w świecie i coraz dokładniejsza kontrola zjawisk, które są wynikiem tych zmian.

Autor broni tezy, że coraz bardziej pragmatyczny i specjalistyczny charakter współczesnych nauk przyrodniczych sprawia, iż główny nurt filozoficznych dociekań nad nauką przesuwa się z tradycyjnie dominujących pozycji klasycznych na pozycje nieklasyczne.

Ian Hacking jest kanadyjskim filozofem, który przez ostatnie czterdzieści lat wywarł ogromny wpływ na sposób postrzegania i uprawiania filozofii nauki. Jego poglądy były szeroko dyskutowane nie tylko w literaturze światowej, ale również polskiej.

Puntem wyjścia mojego wystąpienia będzie dotychczasowa recepcja poglądów Hackinga w Polsce. Koncentrowała się ona głównie na jego książce Representing and Intervining (1983), którą autor wprowadził do refleksji filozoficznej zagadnienia eksperymentów i nauki laboratoryjnej. Sformułował w niej również argument na rzecz realizmu w nauce, zasadzający się na praktyce naukowej. Argument opierający się na kryterium możliwości manipulowania jakimś obiektem, który został spopularyzowany powiedzeniem, że „jeśli możesz coś rozpylić, to znaczy, że to istnieje”, sprawił, że Hacking zaczął być postrzegany jako obrońca realizmu w nauce. Jak jednak sądzę, argument ten można zreinterpretować w świetle krytycznej analizy jego pozostałego dorobku. Dlatego celem mojego wystąpienia będzie krytyczna analiza stosunku Hackinga do realizmu. W tym celu przedstawię analizę całości twórczości Hackinga, która odnosi się do tego zagadnienia. Na szczególną uwagę zasługują tu przede wszystkim jego tzw. wykłady tajwańskie, które zostały zebrane w książce Scientific Reason (2009), jak również jego komentarze do analiz pojęcia rzeczywistości, przeprowadzonych przez Johna L. Austina. Jak będę starał się wykazać, Hacking nigdy nie przywiązywał większej wagi do sporu realizmu z antyrealizmem. Zaproponuję również pewną ramę interpretacyjną, która pozwala na zreinterpretowanie jego wypowiedzi odnoszących się realizmu naukowego. Postaram się tym pokazać, że Hacking zrywa z niektórymi przesądami, które uważane były za oczywiste i konstytutywne dla filozofii nauki, przyczyniając się do głębokiej przemiany tej dziedziny.

Przeszło trzy dekady minęły, od kiedy Larry Laudan wystawił akt zgonu problemowi demarkacji. Rosnący zalew pseudonauk, z jakim mieliśmy od tego czasu do czynienia, uświadomił nam jednak (a przynajmniej części z nas), że „pseudonauka” czy „nienaukowy” to nie jedynie, jak przekonywał Laudan, puste pojęcia o czysto emotywnej funkcji. Natomiast prowadzone w ostatnich czasach w obrębie samych nauk spory dotyczące naukowego statusu pewnych projektów badawczych (np. teoretycznych badań nad kolejnymi kandydatami do „teorii wszystkiego”) sugerują, że kwestia rozróżniania między nauką a nie-nauką stanowi realny problem metodologiczny. W tym kontekście ponowny wzrost zainteresowania problemem demarkacji jest czymś zarówno zrozumiałym, jak i pożądanym. Świadomi problemów wcześniejszych badań nad tym problemem autorzy uzasadniają dziś konieczność zmiany podejścia do prób jego rozwiązania. Jedne z ciekawszych propozycji w tym względzie zarysowali w ostatnich latach Massimo Pigliucci i Martin Mahner, którzy, uznając zmienny i heterogoniczny charakter nauk i praktyk naukowych, namawiają nas do skupienia się na analizach grup (clusters) spokrewnionych przedsięwzięć naukowych w celu określenia właściwych im standardów naukowości. W moim wystąpieniu wskaże na pewne poważne ograniczenia tych propozycji w formułowaniu metodologicznych zaleceń, by następnie, sięgając do pewnych założeń anarchizmu metodologicznego Paula Feyerabenda, zaproponować sposób ich rozwiązania. Rozwiązanie to powinno pogodzić akceptację nieistnienia epistemicznych niezmienników (na które słusznie wskazywał Laudan, a z którym wiąże się oczekiwanie, że „standardy naukowości” przyszłych nauk będą odmienne od dzisiejszych) z tworzeniem narzędzi służących skutecznej demarkacji, które jednocześnie nie będą jedynie narzędziami sprzyjania aktualnej naukowej ortodoksji.

W moim referacie stawiam pytanie o to, czy możliwe jest odróżnienie obiektów w języku, który spełnia formalny wymóg symetrii (tj. niezmienniczości względem permutacji). Opierając się na standardowym rozróżnieniu między odróżnialnością absolutną, relatywną i słabą, można pokazać, że warunek symetrii implikuje niemożliwość odróżnienia absolutnego i relatywnego, natomiast nie wyklucza odróżnienia słabego (za pomocą symetrycznej i przeciwzwrotnej relacji). Uważa się powszechnie, że powyższy rezultat formalny pokazuje, iż cząstki elementarne tego samego rodzaju są zawsze absolutnie nieodróżnialne, ze względu na nałożony wymóg niezmienniczości stanów względem permutacji. Będę argumentował, że taki wniosek jest zbyt pochopny. Pewna forma odróżnienia absolutnego przy pomocy symetrycznych formuł dysjunktywnych (określam ten rodzaj odróżnialności mianem „absolutnej odróżnialności implicite”) jest dopuszczalna nawet w językach niezmienniczych względem permutacji. Stosując ten ogólny fakt do szczególnego wypadku języka opisującego stany kwantowe układów cząstek tego samego rodzaju, pokażę, jak w aparacie formalnym mechaniki kwantowej można skonstruować odpowiednie odróżniające formuły dysjunktywne. Formuły te wykorzystują symetryczne kombinacje operatorów rzutowych, reprezentujących specyficzne własności poszczególnych cząstek. Proponowana interpretacja owych symetrycznych operatorów prowadzi do nieortodoksyjnej koncepcji indywidualizacji składników systemów wielu cząstek, w której odniesienie do poszczególnych cząstek dokonuje się nie za pomocą „bezjakościowych” indeksów (etykiet) stosowanych w formalizmie, ale przy pomocy operatorów rzutowych reprezentujących jakościowe cechy. Jedną z ważnych konsekwencji owego nieortodoksyjnego podejścia jest przywrócenie stosowalności Leibnizjańskiej zasady tożsamości przedmiotów nieodróżnialnych dla wszystkich stanów fermionowych i znacznej części stanów bozonowych.

Wnioskowanie do najlepszego wyjaśnienia jest obecnie postrzegane jako obiecująca – a przez niektórych filozofów nauki nawet jako najlepsza – metoda oceny hipotez. Celem wystąpienia jest pokazanie, że metoda ta jest szczególnie odpowiednia dla historycznych nauk przyrodniczych, jak geologia historyczna czy paleontologia. Pozwala ona bowiem dokonać oceny porównawczej hipotez o przeszłości, a więc hipotez, w przypadku których przeprowadzenie testów empirycznych jest zwykle trudniejsze lub mniej konkluzywne niż w wypadku hipotez z zakresu nauk eksperymentalnych. W wystąpieniu zwrócę uwagę na dwie płaszczyzny, na których wnioskowanie do najlepszego wyjaśnienia znajduje zastosowanie w historycznych naukach przyrodniczych – są to, po pierwsze, rekonstrukcja przeszłych wydarzeń na podstawie współczesnych śladów oraz, po drugie, wyjaśnianie zdarzeń z przeszłości. Wykorzystanie metody wnioskowania do najlepszego wyjaśnienia wymaga, w szczególności, określenia kryteriów oceny wyjaśnień. W wystąpieniu przedstawię najważniejsze takie kryteria stosowane w historycznych naukach przyrodniczych, odniosę się także do propozycji C. Cleland, by za podstawowe kryterium oceny wyjaśnień historycznych uznać odwołanie do wspólnej przyczyny.

Na łamach czasopism naukowych toczy się dyskusja nad kryzysem zaufania do nauki spowodowanym niską powtarzalnością badań. Celem wystąpienia będzie przedstawienie wyników analizy kryzysu replikacyjnego w kognitywistyce. Po opisaniu skali problemu w wybranych obszarach badań (psychologia społeczna, badania fMRI, modelowanie obliczeniowe) omówię najbardziej prawdopodobne przyczyny niereplikowalności wyników współczesnych badań kognitywistycznych. Najważniejsze z nich to:

• niewystarczająca znajomość metodologii, zwłaszcza statystyki, wśród współczesnych badaczy;
• brak kultury replikacyjnej;
• społeczny system nagradzania niesprzyjający otwartości i przejrzystości badań;
• obiektywne cechy przedmiotu badań utrudniające odkrycie stabilnych prawidłowości;
• obiektywne ograniczenia badaczy (skłonność do popełniania błędów poznawczych, niedoskonałe metody badawcze, czas, pieniądze).

Na koniec opiszę wybrane propozycje przezwyciężenia kryzysu. Dzięki wcześniejszej analizie przyczyn okaże się, że nawet najskuteczniejsze znane rozwiązania są zapewne niewystarczające.

Różne cechy konieczne nauki podawane są w jej współczesnych definicjach. W miarę rozwoju nauki coraz bardziej oczywistą jej cechą stawał się naturalizm metodologiczny, zaś nauka była coraz częściej uważana za jedyne wiarygodne źródło wiedzy o wszechświecie. Mimo tego dokonuje się rozróżnienia między naturalizmem metodologicznym a naturalizmem ontologicznym. Pokazuje to przynajmniej możliwość istnienia rzeczywistości niedostępnej poznaniu naukowemu i rodzi pytanie o relacje między tymi dwoma obszarami.

Czy rzeczywistość naturalna jest przyczynowo domknięta? Jeśli nie, to również w niej pojawiać się mogą zdarzenia, których nauka ograniczona założeniem naturalizmu metodologicznego nie będzie w stanie wyjaśnić. Wobec zasadniczej niechęci naukowców do dopuszczenia takich ograniczeń, pojawiają się próby osłabienia wymogu naturalizmu metodologicznego jako cechy koniecznej nauki.

Referat przedstawi zwięzłe odniesienie kilku współczesnych autorów do opisanych powyżej kwestii (m.in. Willema B. Dreesa oraz Michała Hellera) oraz poda parę pojawiających się obecnie propozycji zastąpienia naturalizmu metodologicznego słabszym wymogiem (np. koncepcję uniformitarianizmu B.L. Gordona).

Zapraszamy do udziału w sympozjum specjalnym „Pytanie o metodologię nauk dziś”, które odbędzie się podczas XI Polskiego Zjazdu Filozoficznego.

Okazją do zorganizowania sympozjum jest ukazanie się kompendium Metodologia nauk w serii Dydaktyka Filozofii (Lublin: Wydawnictwo KUL 2019) pod redakcją Stanisława Janeczka, Moniki Walczak i Anny Starościc. Monografia wyrasta z tradycji metodologii nauk, zapoczątkowanej i rozwijanej przez Księdza Profesora Stanisława Kamińskiego (1919-1986) i oddaje koncepcyjnie jego rozumienie metodologii nauk. Jej publikacja zbiega się ze 100-leciem urodzin Księdza Profesora Kamińskiego, metodologa i filozofa nauki, wieloletniego kierownika Katedry Metodologii Nauk na Wydziale Filozofii KUL, postaci centralnej dla Lubelskiej Szkoły Filozoficznej, głównego architekta jej profilu logicznego i metodologicznego, a także metodologicznego stylu badań i kształcenia w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II. Wyznacza go monografia S. Kamińskiego poświęcona nauce „Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk” (wydanie 1, 1961; wydanie 4, 1992). Jego publikacje i wykłady z ogólnej metodologii nauk formowały intelektualnie studentów i pracowników wszystkich Wydziałów KUL. Znalazły one kontynuację i uzupełnienie w wykładach prowadzonych przez jego uczniów, zwłaszcza ks. prof. Andrzeja Bronka dla studentów filozofii teoretycznej[1] i ks. prof. Zygmunta Hajduka dla studentów filozofii przyrody[2], a także m.in. w wykładach ks. prof. Józefa Herbuta, dr Stanisława Majdańskiego, prof. Stanisława Kiczuka i ich uczniów. Kamińskiego podejście do nauki charakteryzuje z jednej strony uznanie wielości i odrębności różnych typów nauk, wrażliwość na historyczną zmienność pojęcia nauki i rozwój samej nauki oraz sposobów jej uprawiania, z drugiej zaś strony podkreślanie jedności nauki i specyfiki racjonalności naukowej w stosunku do innych obszarów kultury (np. religii czy techniki) oraz autonomii nauki w świecie kultury a także metodologicznej autonomii poszczególnych typów nauk i dyscyplin naukowych. W ten sposób dostarcza ogólnoteoretycznych schematów analityczno-interpretacyjnych i porządkujących nauki w ich jedności i różnorodności.

Tom „Metodologia nauk” jest już dziewiątą pozycją w serii „Dydaktyka Filozofii” wydawaną przez Wydział Filozofii KUL we współpracy z Sekcją Filozoficzną Wykładowców Uczelni Katolickich w Polsce[3]. Jej celem jest ambitna próba zaprezentowania – syntetycznego, choć z konieczności ujętego wybiórczo – całokształtu problematyki filozoficznej i metafilozoficznej. Składać się będzie z dwunastu tomów ukazujących specyfikę metodologiczną i treściową poszczególnych dyscyplin. Choć seria akcentuje światopoglądowy, a nawet chrześcijański wymiar filozofowania, to jednak dąży do ukazania różnorodności stylów właściwych zwłaszcza współczesnej kulturze filozoficznej. Autorami są specjaliści z różnych środowisk akademickich oraz reprezentujący różne opcje filozoficzne i ideowe.

Tom „Metodologia nauk”, odpowiednio do dzisiejszej refleksji nad nauką, podejmuje nie tylko wątki wyznaczone tytułem, ale także kwestie należące do zyskującej na znaczeniu filozofii nauki czy studiów nad nauką i techniką (technologią) czy naukoznawstwa. W dwu obszernych częściach omawia w wymiarze historycznym i systematycznym naturę nauki oraz poszczególne jej typy, akcentując problematykę metafilozoficzną. Zwrócono uwagę na wpływ rozmaitych czynników, które warunkują sposób jej tworzenia i oddziaływania, tyleż podmiotowy, co kulturowy i społeczny.

Sympozjum zaplanowano jako spotkanie dyskusyjne nad aktualnością refleksji metodologicznej dziś, jej charakterem i istotnymi pytaniami we współczesnej nauce. Chcemy zastanowić się nad następującymi problemami:

na czym polega dzisiaj ważność i specyfika refleksji metodologicznej?;

czym wyróżnia się metodologiczne podejście do nauki, ujmujące naukę w aspekcie epistemicznym, jako działalność poznawczą?;

jak uprawiać tradycyjną metodologię nauk, tj. nabudowaną na tradycji szkoły lwowsko-warszawskiej i klasycznej tradycji filozofii scholastycznej, we współczesnych kontekstach intelektualnych i instytucjonalnych?;

kto i jak uprawia dzisiaj najbardziej twórczo metodologię nauk?;

gdzie znaleźć można najciekawsze problemy i dyskusje?;

czy metodologii nauk bliżej dzisiaj do logiki, filozofii czy historii nauki?

jak lokuje się metodologiczna refleksja nad nauką w kontekście wielości i różnorodności dziedzin oraz podejść ją charakteryzujących?

jak zmienia się aparatura pojęciowa metodologii nauk a tym samym jej przedmiot (ona sama nazywa się dzisiaj chętnie filozofią nauki)?;

czy nazwa metodologia nauk pozostaje jeszcze nośna?;

w jakim języku ją uprawiać, aby nie była jedynie dziedziną wsobną i hermetyczną, interesującą jedynie samych metodologów?;

czy kategorie metodologiczne opisujące i interpretujące naukę, wypracowane w odniesieniu do nauki rozumianej i uprawianej monodyscyplinarnie, pozostają adekwatne do współcześnie akcentowanego interdyscyplinarnego i multidyscyplinarnego sposobu uprawiania nauki?;

jeżeli tak, to jakie kategorie stosować do opisu i wyjaśniania interdyscyplinarności nauki?;

w jaki sposób współczesny kontekst organizacyjno-instytucjonalny (np. Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce, nazywana Ustawą 2.0) zmienia dotychczasowy sposób rozumienia i praktykę uprawiania nauki a co za tym idzie jej metodologiczną charakterystykę?

Monika Walczak

Sympozjum prowadzą:

dr hab. Monika Walczak, prof. KUL

ks. prof. dr hab. Stanisław Janeczek

^[1] Wersja tych wykładów dostępna jest na stronie internetowej KUL pod adresem www.kul.pl/bronk, data dostępu: 21.07.2019 r., chodzi o wykłady prowadzone od lutego do czerwca 2002 r.

^[2] Wykłady te stały się podstawą dla skryptu wydanego przez Z. Hajduka, Ogólna metodologia nauk, Lublin: RW KUL 2001, 2005; wyd 6., Wydawnictwo KUL 2012.

[3] kul.pl/dydaktyka.filozofii

Przedmiotem referatu jest analiza roli i znaczenia dowodu w matematyce. Rozróżnia się dowody nieformalne i dowody formalne. Podkreśla się, że podstawową funkcją dowodów w praktyce badawczej matematyków jest weryfikacja i wyjaśnianie. Rozważa się problem dopuszczalnych metod w dowodach nieformalnych, w szczególności używanie komputera. Porównuje się cechy dowodu formalnego i nieformalnego podkreślając psychologiczne, socjologiczne i kulturowe aspekty dowodów nieformalnych i akcentując syntaktyczny charakter dowodów formalnych versus semantyczny charakter dowodów nieformalnych.

Celem wystąpienie jest wskazanie znaczenia niestandardowych modeli obliczeń dla dyskusji dotyczącej natury dowodu matematycznego. Punktem wyjścia jest obserwacja, iż dowody komputerowe (klasyczne przykłady to dowód twierdzenia o czterech barwach czy dowód hipotezy Keplera) rzucają nowe światło na dyskusję dotyczącą rozumienia w matematyce, wyjaśniającej roli dowodów – oraz roli empirycznych czynników przy zdobywaniu wiedzy matematycznej.

Problem czterech barw daje się rozwiązać za pomocą komputera. W wypadku wielu zagadnień matematycznych sytuacja jest jednak inna – stosowne algorytmy mają zbyt dużą złożoność, więc problemy w praktyce nie dają się rozwiązać. Sytuacja ta może się zmienić dzięki teorii obliczeń kwantowych. Algorytmy kwantowe umożliwiałyby (gdyby zostały zaimplementowane) szybkie rozwiązanie niektórych problemów matematycznych, których nie mogą rozwiązać tradycyjne komputery (należy jednak pamiętać, że nie jest znany szybki kwantowy algorytm dla problemów NP-zupełnych, więc zasięg takich algorytmów może okazać się ograniczony). Jednak „kwantowy dowód” twierdzenia matematycznego odwoływałby się do wyniku pewnego procesu kwantowego, do którego nie mielibyśmy bezpośredniego dostępu. Uznanie takich dowodów za prawomocne źródło wiedzy matematycznej byłoby trudne do pogodzenia z tradycyjnym poglądem na naturę wiedzy matematycznej (jako apriorycznej, koniecznej, etc.). Niezależnie od tego, że jest to na razie model czysto teoretyczny, warto postawić pytanie dotyczące statusu tak uzyskanej wiedzy – w szczególności, czy można ją uznać za wiedzę matematyczną w klasycznym sensie.

Model obliczeń kwantowych pozostaje w „świecie turingowskim”. Rozważane są jednak również teoretyczne modele hiperobliczeń, tj. procesów, które pozwalają na rozwiązanie zadań nieobliczalnych w sensie Turinga (np. problemu stopu). Mają one wysoce spekulatywny charakter, sądzę jednak, że warto je uwzględnić w filozoficznej dyskusji.

Cantor established two kinds of infinity: cardinal and ordinal numbers, each with its own arithmetic and its own relation greater than. In modern developments, ordinal numbers are special sets, cardinal numbers are specific ordinal numbers. In both cases, the set of natural numbers N makes the yardstick of infinity – be it the cardinal number א0 or the ordinal ω. Thus, Cantor’s theory of infinite numbers defines finite number as a positive integer, and it seeks to extend the system (N, +, ·, 0, 1, <). However, while Cantor infinities try to extend the system of finite numbers, they hardly mimic its arithmetic, e.g. the addition and multiplication of ordinal numbers are not commutative.

In our theory, finite number is a real number. By extending the system (R, +, ·, 0, 1, <) we obtain a non-Archimedean field that necessarily includes infinitesimals. Accordingly, we define infinite numbers as inverses of infinitesimals. The ‘biggest’ non-Archimedean field is the field of surreal numbers as developed in (Conway 1976/2001) and (Gonshor 1986). We show that it includes Cantor’s ordinal numbers, although their sums and product differ from sums and products as defined by Cantor. Therefore, in our theory, Cantor’s infinite numbers as well as infinitesimals belong to one and the same mathematical system of a commutative ordered field. Thus, in addition to the number ω, that system also includes numbers like −ω, ½ω, ω−1, as well as √ω (since the field of surreal numbers is a real closed field). Similarly, within that system each Cantor’s ordinal number is subject to ordered field operations.

We show that our specific understanding of finiteness originates in Euclid’s notion of έγεθος. Then, via a field of line segments as developed in (Descartes 1637), it evolved into a non-Archimedean field explored in (Euler 1748), and (Euler 1755). In fact, Euler explicitly defined infinite numbers as inverses of infinitesimals. On the other hand, Cantor repeatedly sought to prove inconsistency of infinitesimals. Within our framework, we can easily demonstrate flaws in his arguments.

References

• Cantor, G. (1932). Gesammelte Abhandlungen mathematischen und philosophischen Inhalts. Berlin.
• Conway, J.H. (1976/2001). On Numbers and Games. London/Natick.
• Descartes, R. (1637). La Géométrie. Leiden.
• Gonshor, H. (1986). An Introduction to the Theory of Surreal Numbers. Cambridge.
• Euler, L. (1748). Introductio in Analysin Infinitorum. Lausanae.

Euler, L. (1755). Institutiones Calculi Differentialis. Saint Petersburg.

Poznanie intuicyjne jest obecne w matematyce co najmniej w czterech obszarach: odkrycia (lub tworzenia obiektów matematycznych), rozumienia (pojęć, dowodów), uzasadniania (dowody matematyczne) oraz akceptacji lub odrzucania (kontekst merytoryczny, ale też społeczno-kulturowy). W każdym z tych obszarów mamy do czynienia z kilkoma rodzajami intuicji: jako abstrahowanie, uogólnienie, uniwersalizacja czy minimalizacja założeń (w sytuacji „idealnej” mająca doprowadzić do ich całkowitej eliminacji). Do przeprowadzenia tych analiz będzie mi potrzebna analiza historyczna rozwoju niektórych obiektów matematycznych. Skoncentruję się na rozwoju pojęcia continuum. Zastosuję pewną koncepcję rozwoju matematyki (opartą o ideę Imre Lakatosa), która pozwoli mi wyróżnić formalny i nieformalny składnik matematycznych obiektów (te składniki i granica między nimi zmieniają się wraz z rozwojem danego obiektu). Analizy te pozwalają też na lepsze zrozumienie fenomenu intuicji w poznaniu nie tylko matematycznym.

Wiadomo, że Reichenbach odcinał się od konwencjonalizmu geometrycznego, odróżniając swoją tezę względności geometrii od tezy jej konwencjonalności. Z drugiej strony jednak, w sformułowaniu jego stanowiska jest szereg niejasności i niekonsekwencji, które stawiają to odróżnienie pod znakiem zapytania. Główna niejasność dotyczy jego rozumienia względności, zaś główna niekonsekwencja – braku identyfikacji siły uniwersalnej w kontekście rozważań nad czasem, w odróżnieniu od rozważań nad przestrzenią, w których w jej roli występuje grawitacja. Bardziej konsekwentna analiza pozwala wyraźniej odróżnić stanowisko Reichenbacha od konwencjonalizmu i rzuca nowe światło na popularne dziś rozróżnienie absolutnych i dynamicznych elementów geometrii, przybliżając je do rozumienia rozróżnienia absolutne-względne u Newtona.

Prototetyka stanowi podstawową teorię logiczną w zbudowanym przez Stanisława Leśniewskiego systemie podstaw matematyki. Teoria stanowi uogólnienie klasycznego rachunku zdań. Ten problem u Leśniewskiego nie występuje w normalnych rozważaniach prowadzonych w języku naturalnym. W zasadzie pojawia się dopiero w T.E. XLIV (terminologicznym wyjaśnieniu): jednym z czterdziestu dziewięciu określeń, za pomocą których Leśniewski przeprowadza procedurę formalizacyjną prototetyki.

Kategorię dowodu integralnego lub pełnego (the principle of total evidence) wprowadził Rudolf Carnap w 1947 roku w kontekście swojej koncepcji logiki indukcji, zalecając, aby przy ocenie prawdopodobieństwa używać wszelkich dostępnych dowodów empirycznych (evidence).

Pierwszym celem wystąpienia jest charakterystyka epistemologiczna i metodologiczna rozważanej kategorii. Poddaję analizie pojęcie dowodu integralnego, jego kryterium, oraz badam uprawomocnienie stawiania wymogu takiego dowodu. Wyróżniam kilka interpretacji tego wymogu oraz trudności tych interpretacji. Badam relację pomiędzy zasadą dostarczania dowodu integralnego a zasadą racjonalności, która zaleca maksymalizować epistemiczną użyteczność.

Drugim celem referatu jest określenie współczesnych wersji tytułowej kategorii oraz ocena jej przydatności, zwłaszcza możliwości i granic stosowalności w odniesieniu do nowszych koncepcji tworzenia wiedzy naukowej. W szczególności, badam użycie kategorii dowodu integralnego (przeciwstawianego dowodowi selektywnemu) w kontekście metodologii integralnej, zaproponowanej przez Pawła Kawalca. Interesuje mnie też zastosowanie tej kategorii do charakterystyki wiedzy zdobywanej w kontekście badań wielodyscyplinowych (m.in. interdyscyplinarnych) oraz stosowania metod mieszanych.

Znany przykład Ziemi Bliźniaczej Hilary’ego Putnama głosi, że osoba ucząca się nazwy „woda” na naszej planecie będzie odnosić się do H2O, a jej bliźniak z planety zwanej Ziemią Bliźniaczą, gdzie woda ma strukturę XYZ, używając terminu „woda” odnosić się będzie do płynu o strukturze XYZ. Mimo że obie wody – ziemska i bliźniaczoziemska – posiadają identyczną charakterystykę zewnętrzną, czyli stereotyp uznający, że woda jest nieprzeźroczystym, bezwonnym i bezbarwnym płynem znajdującym się m.in. w morzach i oceanach, to nie są to te same wody. Termin „woda” nie ma takiego samego znaczenia na Ziemi i na Ziemi Bliźniaczej, ponieważ wody te mają różne własności istotne, czyli posiadają odmienne składy chemiczne. To właśnie owe składy, należące do struktury rzeczywistości, decydują o znaczeniu. Czy jednak H2O to woda? Czy przykład Putnama jest adekwatny w świetle filozofii chemii? Cząsteczki substancji chemicznych o określonym składzie (i strukturze, którą Putnam pomija) uznaje się za przedmioty teoretyczne, które są zazwyczaj obserwowane w sposób pośredni. Przyjmuje się, że skład i struktura cząsteczek danej substancji są istotnymi, wewnętrznymi i przede wszystkim niezmiennymi właściwościami cząsteczek, ze względu na które określa się desygnację. Okazuje się jednak, że status przedmiotów teoretycznych chemii jest odmienny od zwyczajowo rozważanych w filozofii nauki przedmiotów teoretycznych. W filozofii chemii trwa bowiem dyskusja na temat niezmienności składu i struktury substancji chemicznych. Niektórzy badacze dochodzą do wniosku, że przypisanie określonej struktury cząsteczkom danej substancji jest zależne od złożonego kontekstu teoretycznego oraz eksperymentalnego. Wraz ze zmianą owego kontekstu zmienić może się struktura cząsteczki. Czy zatem teoria znaczenia Putnama, pozwalająca zachować tezę o konwergencji wiedzy i w duchu realizmu wyjaśniać historię odrzuconych przedmiotów teoretycznych, nie jest w stanie sprostać przedmiotom teoretycznym chemii? W referacie zostanie omówiona teoria oznaczania Putnama, znany przykład z wodą oraz stanowisko filozofii chemii odnośnie do składu i struktury cząsteczek substancji, i co za tym idzie status przedmiotów teoretycznych chemii.

W społeczeństwie wiedzy obserwujemy „dyktaturę ekspertów” i malejące do nich zaufanie ze względu na rozbieżności ekspertyz na ten sam temat („pojedynki ekspertów”). Rozwój filozofii ekspertyzy jest odpowiedzią na ten stan rzeczy. W referacie rozważę ekspertyzę naukową jako coś, co ma przekształcać wiedzę w „zdolność działania” (N. Stehr) Będę argumentować, że ekspertyza jest deklaracją co do akceptowanych epistemiczno-metodologicznych i etycznych wartości. Argument buduję, analizując dwa problemy: (1) użycie danych w ekspertyzie. Wykorzystanie danych jest uznaniem ich za rzetelne, a ponieważ wiedza jest hipotetyczna, jest to też określenie poziomu akceptowalnej niepewności. Nie są to kwestie jedynie epistemiczno-metodologiczne, ale i etyczne, bowiem dane są nasycone wartościami („nagich faktów nie ma”), a dobór danych jest kierowany wartościami. Istnieje bowiem „bogactwo danych” – można tak dobrać pytania badawcze i dane, by wesprzeć pożądane działania (S. Lem: „ekspertoliza”); (2) spodziewany rezultat. Czy ekspertyza ma być rekomendacją do działania? Jeśli tak, to pojawia się kwestia przejścia od „jest” do „powinien”, a ponadto kwestia wartości: uznania rekomendowanego działania za słuszne, jego konsekwencji za akceptowalne, a ryzyko za dopuszczalne (czym w i jakim stopniu można ryzykować) – co jest stanowiskiem etycznym. Czy też ekspertyza ma jedynie dobrać skuteczne środki do realizacji celu zleceniodawcy? Jeśli tak, to pojawia się problem odpowiedzialności za skutki wykorzystania ekspertyzy i współuczestniczenie w podziale władzy. Pokażę ostatecznie, że nie istnieje ekspertyza neutralna co do wartości i niemożliwe jest rozłożenie ekspertyzy na element epistemiczno-metodologiczny i etyczny, a zilustruję to analizą czterech typów ekspertów (R. Pielke): neutralny badacz; arbiter naukowy; adwokat rozwiązania; uczciwy broker alternatyw.

W ilościowej teorii informacji ilość informacji w komunikacie jest odwrotnie proporcjonalne do prawdopodobieństwa jej wystąpienia. Stanowi to treść prawa Claude’a Shannona.

W danym otoczeniu społeczno-ekonomicznym posługujemy się wartością. Wartość może być materialna, niematerialna zaś może być dobrem społecznym, pokojem w regionie, itd. Taksonomia kategorii „wartość” jest złożona i stanowi podstawę badań aksjologii oraz aksjometrii. Dla celów dalszego wywodu przyjmijmy, że wartością określimy dowolny pozytyw, dla którego warto podjąć działania, żeby go posiąść. Istnieje pewna grupa pozytywów bytująca w danej przestrzeni społeczno-ekonomicznej, która nie została ujawniona. Powstaje zatem pytanie: czy można oszacować ilość takiej wartości nieujawnionej w określonej przestrzeni społeczno-ekonomicznej? W tym celu trzeba zauważyć pewną uprawnioną analogię pomiędzy informacją a wartością. Otóż informacja może być wartościowa i jej posiadanie może być przyczyną pożądania i dążenia do przejęcia informacji na wyłączność. Jeżeli tak, to informacja, która staje się źródłem pożądania, staje się wartością. W tym momencie możemy powrócić do kwestii prawa Shannona: skoro wartość może być informacją, to do określenia ilościowego tego typu wartości ukrytej ilościowy opis musi być zgodny z ilościową teorią informacji. Stawiam zatem hipotezę: ilość ukrytej wartości niematerialnej w danej przestrzeni społeczno-ekonomicznej jest odwrotnie proporcjonalna do prawdopodobieństwa jej wystąpienia.

Powyższa hipoteza indukuje nowy obszar poszukiwań teoretycznych w zakresie budowania wiedzy. Koncepcja analogii ilości konwertowanej wartości ukrytej do jawnej w relacji do ilościowej teorii informacji ma szczególne zastosowanie w systemowym ujęciu kreowania wartości w otoczeniu, wykorzystującego model gry dwuosobowej przeciwko otoczeniu. Hipoteza o ilości ukrytej wartości niematerialnej może zostać uznaną za paradygmatyczną dla budowania teorii konwersji wiedzy ukrytej do jawnej.

Zgodnie z drugą zasadą termodynamiki całkowita entropia danego systemu izolowanego stale wzrasta. Entropia jest odpowiedzialna za asymetrię przyszłości i przeszłości – upływ czasu zwiększa nieporządek wszechświata, który dąży od stanu o zerowej entropii (Wielki Wybuch) do stanu maksymalnie przypadkowego, czyli o maksymalnej entropii.

Sytuacja zmienia się, jeśli chodzi o obiekty niewyodrębnione, takie jak rośliny i zwierzęta, które mogą zmniejszyć swoją lokalną entropię kosztem otoczenia. Żywe ciało wykorzystuje energię swobodną, aby przeciwważyć entropię i zbudować strukturę. To działanie Erwin Schrödinger nazwał negentropią (później nazwana ekstropią lub ektropią).

England niedawno rozwinął ten pomysł i rozszerzył tę zależność także na procesy w materii nieożywionej. W określonych warunkach, grupy atomów strukturyzują się, aby pobierać więcej energii z otoczenia. To zjawisko umożliwia rozwój struktur złożonych. Zgodnie z teorią, istnienie życia wynika z tendencji materii do gromadzenia się w lokalne ekstropie, tworzące coraz to bardziej energooszczędne i złożone konstrukcje.

Poza rysem historyczno-naukowym, w którym omówię genezę i wieloznaczność entropii i ekstropii jako zjawisk kosmologicznych, przedstawię też, w jaki sposób entropia i ekstropia odnoszą się także do życia ludzkiego. Człowiek jako niewyodrębniony, energochłonny system jest z założenia ekstropijny, ale podlega też entropii (np. starzeniu się). Dodatkowo, podobnie jak roślina, tworzy zorganizowane i energochłonne struktury, uwalniając przy tym wysokie poziomy entropii do środowiska zewnętrznego. Czy wobec tego określone ludzkie działania mogą mieć mierzalny wpływ na poziom lokalnej entropii i ekstropii? W artykule pokażę, że entropia i ekstropia znajdują odnośniki w wielu dziedzinach ludzkiego życia, od etyki po ekologię.

Przedmiotem mojego wystąpienia jest pojęcie podmiotowości, które chcę poddać deskryptywnej analizie semiotycznej. Stawiam sobie za cel przedstawienie sposobów użycia terminu „podmiotowość” przede wszystkim w kontekście filozoficznym (osadzenie w różnorakich wizjach świata i człowieka – zarówno ujętego jako jednostka, jak i w relacjach społecznych) oraz psychologicznym (z odniesieniem do wybranych koncepcji osobowości), a także – wtórnym wobec dwóch pierwszych – kontekście pedagogicznym (aplikacja różnych ujęć podmiotowości do wybranych koncepcji wychowania). Po prześledzeniu kontekstów, w jakich pojawia się ten termin, proponuję trzy jego podstawowe rozumienia: 1) specyficznie ludzka, stała i nieutracalna zdolność/dyspozycja/potencjalność; 2) zmienna i dynamiczna aktualizacja tej potencjalności; 3) uprawnienie wynikające z faktu bycia człowiekiem.

Istotna część nauki ekonomii oparta jest na założeniu racjonalności jednostek, uczestników rynku. Jednostka jest racjonalna jeśli dokonuje racjonalnych wyborów. Tradycyjnie w ekonomii wyróżnia się trzy podstawowe koncepcje owych racjonalnych wyborów:

• Racjonalność według porządkowej teorii użyteczności,
• Racjonalność według teorii oczekiwanej użyteczności oraz
• Racjonalność według teorii gier. (Hausman, McPherson i Satz, 2017)

Każda z nich ma swoją specyfikę i każda może posłużyć do dokonywania ekonomicznych analiz zachowań jednostek. Każda ma zarówno walor deskryptywny (twierdzi ze jednostki w istocie zachowują się wedle jej założeń) jak też normatywny (postuluje podejmowanie decyzji „racjonalnych”, czyli zgodnych z odpowiednią koncepcją racjonalności). Teorie te są poniekąd odpowiedzialne za potoczne rozumienie tzw. homo oeconomicusa czyli człowieka maksymalizującego swoją użyteczność. W referacie zostaną pokrótce przypomniane te klasyczne koncepcje oraz wskazane różnice między nimi.

Kluczowa cześć referatu dotyczyć będzie jednak racjonalności ekologicznej, które to pojęcie w ekonomii wprowadzone zostało przez V. Smitha (Smith, 2003) i G. Gigerezera,  ale nawiązuje silnie do racjonalności spontanicznego porządku u Hayeka (Hayek, 1983). Według Smitha to: „…emergentny porządek oparty na kulturowych i biologicznych procesach ewolucyjnych u podstaw których leży zasada prób i błędów.” Przeciwstawiona jest ona klasycznym koncepcjom racjonalności, nazwanych tu „racjonalnością konstruktywistyczną”.

Wskazać można na trzy podstawowe różnice:

• Racjonalność konstruktywistyczna jest racjonalnością przypisaną jednostce, która podejmuje decyzje indywidualne w oparciu o własne preferencje i ich analizę. Racjonalność ekologiczna jest zwykle racjonalnością określonej zbiorowości. Indywidualne preferencje są co najwyżej wtórne. Rozpowszechnianie się określonych wzorców decyzyjnych jest podporządkowane rezultatom końcowym rozwoju systemu. Wzorce te nigdy nie są stałe, gdyż nie jest stałe środowisko, w którym są stosowane.
• Racjonalność konstruktywistyczna opiera się na założeniu że określony porządek społeczno-ekonomiczny jest wynikiem szeregu racjonalnych (klasycznie) decyzji tychże jednostek. W racjonalności ekologicznej logika procesu decyzyjnego jest poza świadomością lub nawet poza zakresem kognicji jednostek. Jest „spontaniczna”.
• Racjonalność ekologiczna może być następczo rekonstruowana, także w oparciu o wyniki badań empirycznych i eksperymentów. Może być także modelowana, co ekonomiści wykorzystać mogą do tworzenie predykcji rozwoju określonego ekosystemu. Nie ma jednak, w przeciwieństwie do racjonalności klasycznej, waloru normatywnego. Nie może stanowić wzorca do podejmowania „racjonalnych” decyzji.

Referat uzupełnią przykłady z jednej strony eksperymentalnie stwierdzonych odchyleń podejmowanych przez jednostki decyzji od przewidywań klasycznej racjonalności, a z drugiej strony przykłady wyjaśnień owych odchyleń poprzez koncepcje racjonalności ekologicznej. Podane zostaną też przykłady wykorzystania tej koncepcji racjonalności do współczesnych analiz kryzysów ekonomicznych.

Wszystkie inicjatywy zmierzające do polepszenia ludzkiego życia (podniesienia jego jakości, zwiększenia satysfakcji z życia itp.) przyjmują jakieś rozumienie tego, czym dobre życie jest oraz wprowadzają odpowiednie mierniki pozwalające wyznaczać cele polityk publicznych a także rozliczać decydentów politycznych z ich realizacji. Jakieś rozumienie tego co dobre dla jednostki jest obecne w tradycyjnym podejściu do pomiaru dobrobytu, którym jest PKB per capita oraz w alternatywnych miarach dobrobytu. Co więcej, jak podkreśla Joseph Stiglitz, to co mierzymy wpływa na to co robimy, wybór miary dobrobytu nie jest więc moralnie neutralny. Wreszcie, szczegółowe cele, które są realizowane w ramach polityk publicznych warunkują wybór koncepcji i sposobu pomiaru dobrobytu. W przypadku zagadnienia dobrobytu zarówno samo pojęcie dobrobytu, czyli czegoś co jest dobre dla podmiotu, ma charakter wartościujący, jaki i wybór sposobu pomiaru dobrobytu, a także to, do czego ów pomiar ma służyć nie są moralnie neutralne.

Paul Romer, posługując się metaforą flogistonu, scharakteryzował modele makroekonomiczne (dynamiczne stochastyczne modele równowagi ogólnej – DSGE) jako pseudonaukową praktykę, która rozwija się w najbardziej newralgicznym obszarze współczesnej teorii ekonomicznej. Moja odpowiedź na zarzuty krytyczne Romera dotyczy przede wszystkim dwóch pierwszych z trzech obszarów: 1) obiektywność, 2) ugruntowanie empiryczne oraz 3) upowszechnienie się modeli DSGE. Odwołując się do nowszych dyskusji w filozofii nauki, wskazuję, że modele DSGE nie naruszają obowiązujących standardów epistemicznych, zarówno pod względem obiektywności, jak i ugruntowania empirycznego. Przywołuję też krótkie holistyczne wyjaśnienie upowszechnienia się modeli DSGE jako pewnego rodzaju rutyny w działalności badawczej ekonomistów.

Filozofia ekonomii stanowi intensywnie rozwijający się obszar refleksji filozoficznej. Z jednej strony może być rozumiana jako zastosowanie filozofii nauki do studiów nad określoną nauką szczegółową (tutaj ekonomią), a z drugiej jako refleksja metaekonomiczna, w ramach której w analizie poszczególnych zagadnień studiowanych przez ekonomię uwzględnia się kwestie etyczne, antropologiczne i inne. Uczestnicy panelu odniosą się do kilku kluczowych problemów poddawanych analizie w ramach filozofii ekonomii. Przedmiotem debaty będzie więc refleksja nad sposobami rozumienia racjonalności w ekonomii, czy też dyskusja nad statusem modeli ekonometrycznych. Ponadto, biorący udział w panelu odniosą się do problemu relacji dobrobytu ekonomicznego i społecznego, a także natury ekonomicznego wyboru.

Organizatorzy panelu mają nadzieję, że będzie on służył nie tylko interesującej wymianie intelektualnej, ale również popularyzacji filozofii ekonomii w środowisku polskich filozofów, w tym pokazaniu ekonomii jako tej nauki szczegółowej, która może oferować interesujące problemy do analizowania przez filozofów.

Zapraszamy do udziału w panelu dyskusyjnym pt. Filozofia ekonomii. Panel odbędzie się na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła II podczas XI Polskiego Zjazdu Filozoficznego w dniu 12 września 2019  r. o godz. 15.00 (sala CTW-114).

Uczestnicy:

Dr hab. Marcin Gorazda (Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych), Racjonalność klasyczna v. racjonalność ekologiczna w ekonomii

Dr hab. Paweł Kawalec, prof. KUL (KUL), Czy modele ekonometryczne są kwintesencją pseudonaukowości?

Dr Tomasz Kwarciński (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie), Pomiar dobrobytu ekonomicznego i społecznego. Między ekonomią a etyką

Dr Agnieszka Wincewicz-Price (Polski Instytut Ekonomiczny), O naturze ekonomicznego wyboru – perspektywa antropologiczna

Moderator:

Dr hab. Łukasz Hardt, prof. UW (WNE UW).

Organizację panelu wspiera Polska Sieć Filozofii Ekonomii – www.filozofia-ekonomii.pl.

Panel Wybrane problemy teorii ekonomii w perspektywie filozoficznej – kliknij, aby poznać szczegóły

W myśl standardowej teorii ekonomii, tzw. teorii głównego nurtu, analiza moralnych aspektów ludzkiego działania leży poza obszarem zainteresowań ekonomistów. Neoklasyczna teoria ekonomii zakłada, że dla celów wyjaśniania i przewidywania zjawisk ekonomicznych wystarczy, jeśli zachowanie badanych podmiotów ekonomicznych spełnia kilka aksjomatycznych założeń, których uzasadnienie jest w przeważającej mierze czysto teoretyczne. Nieliczne zachowania, które mieszczą się w uproszczonych ramach wyznaczonych przez te kryteria tłumaczy teoria racjonalnego wyboru – jedna z ważniejszych teorii współczesnej ekonomii.

Wydaje się jednak, że szersze, a przez to pełniejsze ujęcie ludzkiego wyboru niż to, na którym opierają się ekonomiści głównego nurtu, może poprawić jakość ciągle doskonalonego wyjaśniania w ekonomii. Chociaż wąskie ramy wyznaczone przez podręcznikową teorię racjonalnego wyboru ekonomicznego nie uwzględniają wyjątkowości podmiotu ekonomicznego jakim jest człowiek, zwłaszcza człowiek rozumiany jako osoba, u podstaw tej teorii leżą istotne aspekty ludzkich wyborów, które ojcowie ekonomii uznawali za ważny przedmiot swoich dociekań.

Obraz ludzkiego działania zaprezentowany w tym wystąpieniu zakorzeniony jest w tradycji myśli społecznej zapoczątkowanej przez Arystotelesa i kontynuowanej przez Tomasza z Akwinu, której istotne elementy znalazły się także w pracach Adama Smitha. Tradycję tę charakteryzuje etyka cnót oraz koncepcja rozumu praktycznego. Obraz człowieka, jego działań i sposobu dokonywania wyborów wyłaniający się z tej tradycji kontrastuje z uproszczonym modelem ekonomicznym i pokazuje jego istotne braki.

Wybrane moralne aspekty ludzkiego działania są tu zestawione z kluczowymi elementami współczesnej ekonomicznej teorii preferencji. Pojęcie moralności odnosi się w tym kontekście do racjonalnej sprawczości osoby, która obejmuje zdolność rozumowania, formułowania celów, wartości i zasad postępowania oraz dążenia do postawionych celów w zgodzie z tymi zasadami i wartościami.

“Można powiedzieć, że nauka jest obarczona wieloma problemami, z których to niektóre uderzają w jej wartość poznawczą. Filozofia nauki jest w sposób szczególny zaangażowana właśnie w takie problemy, jak na przykład spór o to, które podejście statystyczne jest lepszym standardem dla wnioskowań naukowych, problem niemożliwości wiernego odtworzenia eksperymentów, czy problem wpływów wartości pozapoznawczych na wyniki poznania naukowego. Tego typu problemy są mocno powiązane z zagadnieniami sposobów włączania do wnioskowań naukowych różnego typu informacji nie będącej treścią obserwacji wykonanej podczas przeprowadzonego badania. Tę informację można nazwać informacją bazową.

Można wyróżnić wiele typów informacji bazowej która może wpłynąć na proces i wynik wnioskowania w nauce. Jednym z nich będą hipotetyczne założenia odnośnie badanej rzeczy, innym będzie uprzednia wiedza odnośnie tej rzeczy, a jeszcze innym informacja o kosztach badania, albo etycznych konsekwencjach ryzyka popełnienia błędu poznawczego.

Niniejszy projekt ma pomóc w lepszym zrozumieniu mechanizmów stojących za problemami poznania naukowego, takimi jak powyższe, poprzez uważne przyjrzenie się zarówno teorii jak i praktyce włączania tego rodzaju informacji do wnioskowań naukowych.

Celem tego projektu jest odkrycie jak się ma hipotetyczna wiedza na temat tego jak i które typy informacji należy bądź nie należy uwzględniać we wnioskowaniach naukowych, do tego, które typy informacji i w jaki sposób uwzględniają badacze w rzeczywistości.

Problem informacji bazowej ma dwa aspekty: normatywny i opisowy. W ramach normatywnego, teoretycznego aspektu, można zadać pytanie: które typy informacji bazowej mogą, powinny i w jaki sposób, być włączane we wnioskowania naukowe? W ramach aspektu opisowego pytanie brzmi: jak w rzeczywistości naukowej przebiega proces włączania informacji bazowej i na jakie można wskazać problemy, związane z jej uwzględnianiem w rzeczywistej praktyce badawczej?

Ten projekt ma za zadanie połączyć te dwa aspekty w jeden przy wykorzystaniu teorii grafów oraz metod analizy danych ilościowych podobnych metodom naukowym, aby móc wydobyć konkluzje filozoficzne na temat współzależności pomiędzy teorią a praktyką włączania informacji bazowej do wnioskowań naukowych.
“

Indukcjonizm jest zdroworozsądkową ideą głoszącą, że tworzymy teorie dotyczące świata fizycznego, uogólniając wyniki obserwacji i że uzasadniamy teorie powtarzając obserwacje. Wg. Poppera nauka czyni postępy postulując nowe wyjaśnienia a następnie wybierając pomiędzy najlepszymi wykorzystując eksperymenty. Nieadekwatność indukcjonizmu znana jest nieomal od momentu jego odkrycia, a już na pewno od krytyki Hume’a. Współczesna wersja problemu indukcji nie polega na tym, jak uzasadnić lub odrzucić zasadę indukcji, ale biorąc pod uwagę, że jest ona niepoprawna rozstrzygnąć kwestię: jak uzasadnić jakąkolwiek konkluzję na temat przyszłości na podstawie przeszłych doświadczeń. Ci, którzy uważają, iż jest to realny problem filozofii nauki mogą być nazwani metaindukcjonistami.

Filozofia pielęgniarstwa jest dyscypliną bujnie się rozwijającą na Zachodzie, z dużą literaturą. Tymczasem termin „pielęgniarstwo” okazuje się terminem wieloznacznym w sensie Stanisława Kamińskiego. Rozstrzygnięcia filozoficzne rozmaitych problemów zależą wobec tego, o czym się mówi, a tymczasem brakuje rozważań nad pojęciem i desygnatami tego terminu.

Termin „pielęgniarstwo” w języku polskim funkcjonuje od około stu lat. Analiza tekstów z początku XX wieku pokazuje, że wyrażenia bliskoznaczne dla tego terminu należą do dwóch grup znaczeniowych: 1) „lecznictwo”, „terapia”; 2) „piecza nad chorym”, „opieka nad chorym”. Obie te grupy posiadają też ten sam bliskoznacznik „pielęgnowanie chorych”. Na początku lat 20. XX wieku termin „pielęgniarstwo” pojawia się w aktach prawnych i podręczniku do nauki zawodu. W pierwszym przypadku Ustawodawca „pielęgniarstwem” nazywa dziedzinę, w której działanie w zakresie pomocy leczniczej wymaga formalnej zgody państwa. W drugim przypadku pielęgniarstwem nazywany jest zawód z czynnościami niewymagającymi zgody państwa. Zmiana pojawia się w połowie lat 30. XX wieku przez formalizację tegoż zawodu, która przenosi praktykę pielęgniarską do praktyki lekarskiej. Współczesne definicje w encyklopediach specjalistycznych z zakresu pielęgniarstwa dodają dwa desygnaty – przedmiot nauczania i młoda dyscyplina naukowa. By pokazać tę dynamikę znaczeń, przeanalizuję ustawy definiujące „pielęgniarstwo” albo „pielęgniarkę” oraz wybrane hasła encyklopedyczne i podręczniki do nauki zawodu oraz publicystykę medyczną.

Randomizowane badania kliniczne (Randomized Clinical Trials – RCT) stanowią złoty standard w procesie rozwoju leku. Planowanie i prowadzenie takich badań opiera się na wiedzy na temat badanej populacji, dotychczasowych metod terapii i biologicznych mechanizmów danej choroby.

Czynniki te stanowią znaczne ograniczenie dla przeprowadzania randomizowanych badań klinicznych (w obecnym rozumieniu filozofii nauki) w przypadku ostrych chorób zakaźnych w czasie epidemii. Adaptacyjne badania kliniczne (outcome-adaptive trials) to jedno z podejść metodologicznych, charakteryzujące się głównie częstymi analizami okresowymi, pozwalające znacznie skrócić czas trwania faz badania leku. Model ten pozwala na dostosowywanie przebiegu badania zgodnie z uzyskiwanymi na bieżąco wynikami. Wszystkie te modyfikacje mają kluczowe znaczenie dla etyki badań w takich chorobach jak choroba wywołana przez wirus Ebola.

1 sierpnia 2018 r. Ministerstwo Zdrowia Republiki Konga ogłosiło wybuch epidemii wirusa Ebola w kraju. Dotychczas odnotowano ponad 1000 przypadków zakażenia wirusem. W świetle epidemii z lat 2014-2016 w Afryce Zachodniej, w czasie której zmarło ponad 11 tys. chorych, ponownie pojawia się problem opracowania jak najlepszego modelu badania klinicznego w terapii tej choroby.

Na przykładzie projektu badania „An Adaptive Randomized Trial Comparing Multiple Treatments for Ebola Virus (EBOV) Infected Children and Adults”, opracowanego zgodnie z rekomendacjami WHO dotyczącymi badań klinicznych w zakażeniu wirusem Ebola, w moim referacie omówię proponowaną metodologię i etyczne aspekty badania według modelu adaptacyjnego.

W pierwszej części omówiona będzie charakterystyka tego modelu w świetle rekomendacji WHO i aktualnego stanu wiedzy z zakresu filozofii nauki, w szczególności korzyści płynące z jego zastosowania dla przyspieszenia procesu poszukiwania i ustalania skutecznego schematu terapii zakażenia wirusem Ebola. W drugiej części omówię implikacje etyczne adaptacyjnych badań klinicznych w kontekście zasady równowagi, problematyki świadomej zgody i zasady sprawiedliwości.

W ramach humanistyki zawsze jednym z najważniejszych dylematów były spory o metody badawcze i o status naukowy tych dyscyplin. W prowadzonych tam dyskusjach wykształciły się dwa główne obozy: naturalistów i antynaturalistów. Naturaliści uważali, że humanistyka powinna stosować metody badawcze charakterystyczne dla zmatematyzowanego przyrodoznawstwa. Przeciwnego zdania jest podejście antynaturalistyczne.

Na przełomie XIX i XX wieku nastąpił zwrot antypozytywistyczny, m.in. efektem którego było zwycięstwo opcji antynaturalistycznej. Za sprawą Wilhelma Windelbanda, Heinricha Rickerta i nieco później Maksa Webera argumentowano, że humaniści zajmują się faktami, które trudno jest ująć w prawa czy modele, a podstawową procedurą jest rozumienie działań ludzkich i ich wytworów (kultury).

W drugiej połowie XX stulecia tendencje antynaturalistyczne jeszcze uległy wzmocnieniu – za sprawą wpływowego w filozofii i nauce nurtu zwanego postmodernizmem. Postmoderniści już nie tylko podkreślali odrębność humanistyki i jej silne uwikłania kulturowe (np. ideologiczne), ale wskazywali wręcz na jej podobieństwa do praktyki artystycznej.

Na początku XXI wieku sytuacja uległa „dramatycznej” zmianie. Za sprawą rewolucji technologicznej narodziła się tzw. humanistyki cyfrowa, która podważa większość zasad, na których opierała się dotychczasowa praktyka tych dyscyplin.

Autor zamierza ukazać ontologiczne, epistemologiczne, metodologiczne i aksjologiczne „fundamenty”, na których opiera się digital humanities. Będzie argumentował, że dzięki technologiom ICT humanistyka cyfrowa staje się nauką ścisłą. Podstawą empiryczną tego paradygmatu są cyfrowe dane. Metody badawcze zapożyczone są od Data Science – dziedziny z pogranicza statystyki, big data, machine learning i wizualizacji wiedzy. W referacie zostanie również zaakcentowany fakt, że humanistyka cyfrowa dzięki oparciu się na Data Science potrafi nie tylko analizować określone zjawiska, ale również je przewidywać (predykcja). Umożliwia też intersubiektywną komunikowalność i sprawdzalność tez (hipotez) proponowanych na twierdzenia naukowe – co dotychczas było wykluczone.

Uczony to człowiek który zawodowo poznaje świat. Zawód uczonego jest jedynym zawodem nastawionym całkowicie i wyłącznie na poznawanie świata. Eugene Paul Wigner, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki z roku 1963, twierdził, że fizyka nie zajmuje się wyjaśnianiem przyrody. Pragnie ona tylko wyjaśniać regularności w zachowaniu się przedmiotów. Fizyka, i chyba w ogóle nauki przyrodnicze, zajmują się tylko tym, co w przyrodzie jest regularne, w czym dostrzega się prawidłowości.

W naukach społecznych i humanistycznych zmierza się do ustalenia faktów, lecz samo stwierdzanie faktów jest umiejętnością angażującą nietrywialnie procedury badawcze. Daleko jest do pełnego rozpoznania tych procedur, gdyż nie zawsze fakty mogą obalić wszelkie konstrukcje teoretyczne. Pewne jest jednak, że są one w stanie to uczynić pod pewnymi metodologicznymi warunkami.

Poszukując odpowiedzi na pytanie sformułowane w tytule przydatne jest rozróżnienie praw i zasad adekwatnych dla danego stadium historycznego danej nauki. Do rozważań włącza się pojęcia prawa nauki i zasady. Prawo nauki rozumie się jako twierdzenie eksponujące obiektywne, trwałe i konieczne aspekty związków pomiędzy procesami. W naukach społecznych główna zasada nosi miano zasady racjonalności.

Rozważa się tutaj logiczną koncepcję wyjaśniania (Hempla – Oppenheima) jak również inne istniejące koncepcje wyjaśniania rozproszone w filozofii (poza Hemplem i Oppenheimem, takich autorów jak Cartwright, Tuchańska, Kawalec) oraz w nauce (Pareto, Sen). Dąży się do wypracowania nowych podstaw teoretycznych wyjaśniania, jeśli istniejące okażą się niewystarczające. Chodzi o to, aby uczeni byli mistrzami racjonalnej syntezy.

Przenosząc teorię wyobraźni z obszaru psychologii w obszar semiotyki, otrzymujemy teorię wypowiedzi fikcyjnych, fantastycznych, metaforycznych i symbolicznych. Jaką ontologię uczynić podłożem semiotycznej teorii wyobraźni? Pomijając ontologie metafizyczne, jako same wymagające dalszych objaśnień, każda z trzech nasuwających się stylizacji ontologicznych ma swoje wady. 1) „Ontologia przedmiotów” zakłada specyficzny rodzaj przedmiotu („przedmiot intencjonalny”); 2) „Ontologia sytuacji” również zakłada specyficzny obiekt, jakim jest „sytuacja możliwa”; 3) „Ontologia rzeczy”, w postaci reizmu, narzuca rygorystyczny postulat „humanistyki bez hipostaz”. Poszukiwana ontologia musi bez wątpienia zdawać sprawę z dwóch fundamentalnych zjawisk semantycznych: 1) znaczenia empirycznego i 2) znaczenia językowego. Uwzględniająca je ontologia wyobraźni połączy wątki stoickie (znaczenie rzeczowe) z platońskimi (znaczenie językowe). Otrzymany w ten sposób „reizm humanistyczny” pomaga lepiej rozumieć wiedzę humanistyczną zawartą w poezji, religii i metafizyce. Dodatkowo ontologia wyobraźni pozwala uzyskać specyficzną teorię prawdy i specyficzną teorię modalną.

W trakcie wystąpienia zaprezentuję zespół cech charakterologicznych, które zdaniem Tadeusza Kotarbińskiego cechują wybitnych badaczy i odkrywców. Zbiór ten skontrastuję z cechami, które myśliciel ten przypisuje prymusom, improduktywom i abulikom, czyli osobom, które chociaż mogą pełnić pożyteczne funkcje w nauce instytucjonalnej, nie są w stanie wytyczać nowych dróg w nauce rozumianej jako działalność odkrywcza. Rekonstrukcję tę uzupełnię o inne cechy tradycyjnie przypisywane badaczom i naukowcom, wskazywane pośrednio lub bezpośrednio przez innych myślicieli ze Szkoły Lwowsko-Warszawskiej, np. Jana Łukasiewicza, Władysława Tatarkiewicza, Kazimierza Twardowskiego.

Koncepcja nauki Philipa Stuarta Kitchera – w duchu żywych obecnie wpływów pragmatyzmu – eksponuje jej społeczny wymiar. Zarówno wybór problemów, jak i aplikację ich rozwiązań podporządkowuje społecznemu kierownictwu, wiążąc cele nauki z ogólnoludzkimi potrzebami. Według Kitchera przedsięwzięcie naukowe nie może się kierować względami abstrakcyjnej racjonalności, ale racjonalności ugruntowanej na społecznym dyskursie, a wysiłek poznawczy powinien być ukierunkowany na powszechnie akceptowany cel w formie doniosłych prawd. Nauka winna być coraz doskonalsza pod względem poznawczym i moralnym. Stąd formułuje on ideał nauki dobrze urządzonej (well-ordered science), opartej na idealnej naradzie, mający zarówno umożliwiać rozwój wiedzy, jak i podkreślić znaczenie poznania naukowego jako podstawy urzeczywistniania dążenia do zmiany jakości życia. Jednocześnie, w duchu Johna Deweya, jest zwolennikiem rekonstrukcji filozofii twierdząc, że filozofia nie może być jedynie kaprysem czy „rozrywką uprawianą przez niewielu wybranych, tworzących konstrukcje symboliczne, werbalne czy emocjonalne albo głoszących sztywne dogmaty”. Celem filozofii nie jest budowanie systemu, ale twórcze ubogacanie ludzkiej codzienności. Stąd jej rolą jest także stawianie czoła m.in. etycznym, społecznym i politycznym wyzwaniom współczesności. Do tych ostatnich Kitcher zalicza dotykające świat katastrofy ekologiczne. Zdaniem Kitchera, problem zmiany klimatycznej domaga się podjęcia powszechnego dialogu, rozumianego jako oparta na wiedzy i ze wszech miar demokratyczna dyskusja, z którym łączy nadzieje na uzyskanie konsensusu i podjęcie właściwych działań.

W referacie który przedstawię porównane zostaną metody jakościowe oraz ilościowe w psychologicznej praktyce badawczej. Używanie jednych bądź drugich metod niejednokrotnie uznawane jest za oś podziału wewnątrz psychologii i jest jednocześnie jednym z kluczowych problemów definiujących tę naukę. W związku z tym omówiony zostanie kontekst historyczny ich pojawienia się w psychologii, z uwzględnieniem nurtów psychologii preferujących jedną lub drugą z tych metod, oraz omówieniem założeń filozoficznych stojących za nimi, by następnie przejść do analizy ich zalet oraz wad. Finalnym zagadnieniem będzie podjęcie próby odpowiedzi na pytania dotyczące tego, czy metody te wzajemnie się wykluczają, czy też mogą ze sobą współistnieć i generować wartościową poznawczo naukę.