Sekcja Filozofii Umysłu i Kognitywistyki

Najogólniej rzecz ujmując, charakter fenomenalny percepcji to zbiór własności określających to, jak postrzegany przedmiot jawi się z perspektywy pierwszoosobowej. Można wyróżnić co najmniej trzy filozoficzne koncepcje dotyczące natury charakteru fenomenalnego.

Zgodnie z teorią A, doświadczenie percepcyjne nabywa swój charakter fenomenalny wraz z uświadomieniem sobie przez podmiot treści tego doświadczenia. Skoro charakter fenomenalny określa wyłącznie świadome aspekty percepcji, to nie ma czegoś takiego jak charakter fenomenalny nieświadomej percepcji (por. Revonsuo, 2010).

 Teoria B głosi, że charakter fenomenalny jest całkowicie niezależny od świadomości (Marvan & Polák, 2017). Percepcja nabywa charakter fenomenalny zanim jej treść stanie się dla podmiotu świadomie dostępna. Za przyjęciem teorii B przemawiają m.in. ustalenia empiryczne wskazujące na możliwość nieświadomej percepcji kolorów (Norman, Akins, Heywood, & Kentridge, 2014).

 Teorie A i B są jednak zgodne co do tego, że własności konstytuujące charakter fenomenalny powstają w umyśle wskutek przyczynowego oddziaływania postrzeganego przedmiotu na system poznawczy. Temu przeczy teoria C. Dla zwolennika tej teorii, przynajmniej niektóre z własności tworzących charakter fenomenalny percepcji przysługują postrzeganemu przedmiotowi niezależnie od jego bycia postrzeganym (zob. np. Allen, 2016). Równocześnie zwolennik teorii C może zaakceptować tezę teorii B, w myśl której charakter fenomenalny jest całkowicie niezależny od świadomości.

Każda z wymienionych opcji ma kontrowersyjne implikacje. W ramach wystąpienia przedstawię bilans teoretycznych zysków i strat dla każdej z nich. Będę argumentował, że najkorzystniejszy bilans ma teoria C.

Literatura

• Allen, K. (2016). A Naïve Realist Theory of Colour. Oxford University Press.
• Marvan, T., & Polák, M. (2017). Unitary and dual models of phenomenal consciousness. Consciousness and Cognition, 56, 1–12.
• Norman, L. J., Akins, K., Heywood, A., & Kentridge, R. W. (2014). Color Constancy for an Unseen Surface. Current Biology, 24(23), 2822–2826.
• Revonsuo, A. (2010). Consciousness: The Science of Subjectivity. Hove and New York: Psychology Press.

Substytucja sensoryczna (SS) występuje wtedy, gdy informacja z jednej modalności sensorycznej (np. wzrok) jest tłumaczona na inną modalność sensoryczną (np. słuch lub dotyk). SS jest możliwa dzięki urządzeniom do substytucji sensorycznej (SSD). SSD mogą być używane do rozpoznawania obiektów, reprezentowania kolorów i nawigacji w przestrzeni. Zwykle są one zaprojektowane do pomocy osobom niewidomym, ale również są wykorzystywane w eksperymentach z widzącymi uczestnikami, gdy bada się neuronalne, behawioralne i fenomenologiczne konsekwencje SS.

Substytucja sensoryczna jest dobrą okazją do badania świadomości percepcyjnej oraz fenomenologicznych aspektów doświadczenia. Dwa podstawowe pytania jakie się pojawiają w tym kontekście to: (1) czym jest doświadczenie substytucji sensorycznej oraz (2) do jakiej modalności sensorycznej doświadczenie to należy? 

 Podczas wystąpienia przedstawione zostaną trzy badania na uczestnikach widzących, z zamkniętymi oczami z dwoma urządzeniami do SS: jedno badanie z Enactive Torch (wizualnie-dotykowe SSD) oraz dwa badania z Colorophone (wzrokowo-słuchowe SSD). Po pierwsze, pokażę, że urządzenia te umożliwiają nawigację w przestrzeni. Przedstawię badanie z użyciem wywiadów fenomenologicznych, które pozwalają na przybliżenie nas do odpowiedzi na pytanie do jakiej modalności należy doświadczenie SS. Po drugie, urządzenia te umożliwiają rozpoznanie prostych cech środowiska badawczego. Badanie z urządzeniem Colorophone pokazuje, że uczestnicy są w stanie rozpoznać sześć różnych kolorów i cztery różne kształty po dwóch godzinach treningu. Na koniec przedstawię środowisko słuchowej rzeczywistości wirtualnej oparte o Colorophone i pokażę, w jaki sposób uczestnicy mogą realizować łatwe i trudniejsze zadania w tym interaktywnym środowisku SS. Badanie pokazuje, że uczestnicy są w stanie rozpoznać kształty, kolory oraz proste przestrzenne cechy otoczenia po trzech dniach treningu. W wystąpieniu zostanie poruszona kwestia, czy rozpoznawanie kształtów i kolorów świadczyć może o wizualnej fenomenologii doświadczania SS. Dodatkowo w trakcie badania użyte zostały kwestionariusze użyteczności, mające na celu odpowiedzieć na pytanie jakie jest doświadczenie użycia urządzenia Colorophone, które przetwarza kolory na dźwięki.

“W wystąpieniu będę argumentował za tezą, że fenomenologiczne analizy świadomości są w istocie analizami funkcjonalnymi. Taka interpretacja sprawia, że otwierają się nowe możliwości integracji fenomenologii z naukami kognitywnymi.
W wystąpieniu na początku omówię funkcjonalistyczną i reprezentacjonistyczną interpretację fenomenologii Husserla przedstawioną przez McIntyre’a (1986). Następnie pokażę, że możliwa jest inna funkcjonalistyczna interpretacja fenomenologii. Będę argumentował, że fenomenologiczna metoda analityczna stosuje podobną do analizy funkcjonalnej Cumminsa (1975) strategię eksplanacyjną, mianowicie dekompozycję zjawiska, które ma zostać wyjaśnione. Aby uzasadnić tę tezę przedstawię podstawowe założenia Cumminsa funkcjonalnej dekompozycji dyspozycji psychicznych, a następnie wykażę, że analogiczną strategię dekompozycji możemy znaleźć w Husserlowskich opisach świadomości (Husserl 1967, 2000). Fenomenologiczna dekompozycja świadomości ma dwie formy: statyczną i dynamiczną. Pierwsza, opisana w II tomie „Badań logicznych”, dokonuje podziału treści doświadczenia na różnego rodzaju części i całości. Druga, wprowadzona w „Ideach” oraz „Wykładach o czasie”, skupia się na zidentyfikowaniu świadomościowych funkcji konstytuujących przedmiot doświadczenia.

Literatura
Cummins, R. (1975) Functional Analysis. The Journal of Philosophy, 72(20).
Husserl, E. (1967) Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii, księga I, przeł. D. Gierulanka, PWN Warszawa.
Husserl, E. (1989) Wykłady z fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu, przeł. J. Sidorek, PWN Warszawa.
Husserl, E. (2000) Badania logiczne, tom II, część I, przeł. J. Sidorek, PWN Warszawa.
McIntyre, R. (1986) Husserl and the Representational Theory of Mind. Topoi, 5, pp. 101-113.”

Wśród filozofów umysłu pokutuje przekonanie, że kategoria świadomości fenomenalnej jest intuicyjna, oczywista także dla osób nie będących filozofami. Jeśli tak jest, należałoby się spodziewać, że sposób mówienia i pisania o świadomości pomiędzy filozofami, jak i pomiędzy filozofami i niefilozofami, będzie zgodny z typowymi definicjami świadomości fenomenalnej. W wystąpieniu przedstawione zostaną wyniki badań porównujących filozoficzny i potoczny sposób mówienia o świadomości, przeprowadzonych osobno dla języka polskiego i angielskiego. Dane z korpusów językowych jednoznacznie wskazują na różnice nie tylko pomiędzy filozofami i niefilozofami, ale i pomiędzy samymi filozofami i pomiędzy samymi niefilozofami. Co więcej, efekt ten widoczny jest zarówno w języku polskim jak i angielskim. Jak się okazuje, niefilozofowie nie tylko nie podzielają intuicji filozofów co do świadomości, ale i sami filozofowie nie podzielają intuicji zgodnych z ujęciem fenomenalnym. Fenomenologiczna oczywistość kategorii świadomości fenomenalnej nie znajduje tym samym potwierdzenia.

“W referacie poruszę kwestię natury stanów mentalnych, stanowiącą jedno z fundamentalnych zagadnień podejmowanych na gruncie współczesnej filozofii działania i umysłu.
Swoje wystąpienie rozpocznę od sformułowania argumentów na rzecz aksjologicznej teorii pragnień w wersji niedoksastycznej. Na gruncie bronionego przeze mnie stanowiska stany pragnieniowe nie mogą zostać zredukowane do przekonań jakiegokolwiek rodzaju, zaś same pragnienia (ang. desires) ujmowane są jako ewaluatywne (wartościujące) nastawienia wobec pewnej treści. W toku wywodu wykażę, że koncepcja aksjologiczna winna być przedkładana nad stanowiska konkurencyjne (do których zaliczamy motywacyjne i hedonistyczne teorie natury stanów pragnieniowych) oraz uzasadnię twierdzenie, że osoba, która żywi pewne pragnienie, ujmuje urzeczywistnienie określonego stanu rzeczy jako coś dobrego (pod postacią dobra).
W drugiej części wystąpienia przedstawię racje skłaniające mnie do uznania, że intencje (resp. zamiary) są stanami mentalnymi nieredukowalnymi do jakichkolwiek pragnień / przekonań. W celu uzasadnienia mojego stanowiska wykażę, że przekonaniowa koncepcja intencji jest nie do utrzymania m.in. w świetle zarzutu z nieadekwatnej konceptualizacji działań trudnych, o wysokim prawdopodobieństwie porażki. Następnie uzasadnię twierdzenie głoszące, że intencje nie mogą zostać uznane za pragnienia, czyli nastawienia sądzeniowe o charakterze ewaluatywnym. Opowiem się za nieredukcyjną koncepcją intencji, zgodnie z którą intencje są deontycznymi nastawieniami wobec pewnej treści. W myśl zaproponowanej teorii osoba zamierzająca coś uczynić reprezentuje pewien stan rzeczy jako coś, co powinna urzeczywistnić, jako coś do-urzeczywistnienia (resp. cel, do którego osiągnięcia należy dążyć).
W trzeciej części referatu dokonam charakterystyki porównawczej stanów intencji i pragnień, a następnie przedmiotem analizy uczynię relacje łączące intencje z pragnieniami i przekonaniami. Przedstawię argumenty skłaniające mnie do akceptacji teorii ewidencjonistycznej, w myśl której intencje stanowią świadectwa na rzecz nabycia przekonań oraz scharakteryzuję relacje zachodzące między intencjami a pragnieniami w kontekście rozumowania praktycznego.
“

Każda zmiana w otoczeniu, kiedy znajdzie się w polu naszej uwagi, pociąga za sobą reakcję kognitywną, czasem skutkująca zmianą przekonań. Powstaje pytanie, w jaki sposób ludzie dokonują przejścia od postrzeżonej zmiany do zinterpretowania jej adekwatnie do sytuacji i potrzeb. Jak dochodzimy do “usensownienia” zmiany?  Dostrzeżenie podobieństwa między zmianą a metaforą pozwala z jednej strony na wykorzystanie teorii metafory i jej aparatu pojęciowego do poszukania odpowiedzi na te pytania. Z drugiej strony jednak prowadzi do kolejnego pytania: o racjonalność naszego myślenia zmianą, dlatego w ostatniej części podane zostaną przynajmniej niektóre warunki racjonalności towarzyszące myśleniu zmianą.

“Jednym z aspektów życia społecznego jest próba zrozumienia innych. Patrząc na innych ludzi, wnioskujemy o czym oni myślą. Co sądzą na dany temat, co czują, gdy uśmiechają się i płaczą, co planują wykonując jakieś działania. Gdy widzimy dwójkę ludzi wpatrzonych w siebie, stwierdzamy, że są zakochani. Gdy student sumiennie przygotowuje się do egzaminów, nie tylko uznajemy, że mu na nich zależy, ale także, że jest pilny. Gdy widzimy płaczące dziecko, siedzące na chodniku ze zdartym kolanem, nie tylko uznajemy, że przeżywa ono ból, ale również, że potrzebuje pomocy i nie wie, co ma zrobić. Przykłady takie można mnożyć w nieskończoność. Pokazują one, że każdego dnia mierzymy się z koniecznością odpowiedzenia sobie na pytania, takie jak: Co on myśli? Co ona czuje? Co oni uważają?
Z jednej strony, wydaje się, że za to wszystko odpowiada jedna zdolność. Z drugiej, można zadać pytanie, czy rzeczywiście przypisywanie przekonań odbywa się w ten sam sposób, co przypisywanie emocji, czy intencji. Badacze z tego obszaru wiedzy mówią o rozmaitych stanach mentalnych. Najczęściej w tym kontekście jest mowa o przekonaniach i pragnieniach (Białecka-Pikul, 2012; Goldman, 2006, Newen, 2015; Przybysz, 2014 i in.) oraz emocjach, bólu, intencjach (Goldman, 2009; Olsson i Ochsner, 2008; Waytz i Mitchell, 2008 i in.). W niektórych pracach znaleźć też można odniesienia do cech, dyspozycji, czy preferencji (Ames, 2007; Damon i Hart, 1982; Goldman i Mason, 2007). Wydaje się, że fenomeny te nie są jednorodne (Robbins, 2004), a sposób ich przypisywania powinien zostać uporządkowany i dokładniej przeanalizowany.
W swojej prezentacji przedstawię próbę wskazania różnic w przypisywaniu różnych stanów mentalnych oraz propozycję uporządkowania ich przy odwołaniu do różnych teorii mentalizacji. Skorzystam z: teorii teorii (Perner, 1991; Wellman, 1990; Carruthers, 2009; Nichols i Stich, 2003), teorii symulacji (Gordon, 1995; Goldman, 2006; Waytz i Mitchell, 2008), teorii interakcyjnej (Gallagher i Hutto, 2008), teorii modeli osobowych (Newen, 2015, Newen i Schlicht, 2009) oraz psychiatrycznej teorii mentalizacji (Fonagy i Luyten, 2009).”

“Wiemy dzisiaj, że koncepcja umysłu (systemu poznawczego) tworzona w izolacji od aspektów emocjonalno-motywacyjnych jest nieadekwatna. Powstaje coraz więcej prac, w których broni się tezy, że emocje pełnią ważną, a wręcz fundamentalną rolę w życiu umysłowym człowieka (S.T. Asma, R. Gabriel; T. Cochrane; A. Damasio; D. Kahneman; J.M. LeDoux). Mało kto jednak pamięta o koncepcji umysłu emocjonalnego Leona Petrażyckiego.
Wyróżnił on dwie podstawowe klasy zjawisk psychicznych, spośród których druga zawiera jeszcze dodatkowe podklasy:
1) zjawiska dwustronne, bierno-czynne, do których należą emocje/ impulsje;
2) jednostronne, które tworzą:
a) jednostronnie bierne (zjawiska poznawcze i zjawiska uczuciowe);
b) jednostronnie czynne (przeżycia woli).
Wedle Petrażyckiego emocje stanowią podstawową, ale i dosyć szeroką klasę zjawisk psychicznych (należą do niej również instynkty). Są one u podstaw życia umysłowego, w głównym jego nurcie i na jego końcu. W głównym nurcie łączą się z innymi elementami: 1) uczuciowymi (tworząc połączenia emocjonalno-uczuciowe), 2) wolicjonalnymi (połączenia emocjonalno-wolicjonalne), 3) intelektualnymi (połączenia emocjonalno-intelektualne).
Później Jerzy Konorski, zainspirowany ideami Petrażyckiego, wypracował własną koncepcję mózgu, wyposażonego w dwa systemy regulujące, tj. w system emocyjny (motywacyjny) i gnostyczny. Na system emocyjny składają się: napędy, antynapędy, odruchy i emocje. Pełni on funkcję przystosowawczą, odwracając organizm od bodźców szkodliwych i kierując ku korzystnym. System gnostyczny odpowiada za percepcje i analizuje informacje ze świata zewnętrznego. Zdaniem Konorskiego oba systemy wzajemnie się uzupełniają.
Wiele wskazuje na to, że koncepcja Konorskiego nie powstałaby bez idei Leona Perażyckiego. W referacie skoncentruję się na koncepcji emocji i umysłu emocjonalnego Petrażyckiego. Pokażę, że pomysły jego mogą dziś wciąż stanowić ważny głos w dyskusji na temat natury umysłu ludzkiego (i umysłów zwierząt).”

Jedną z głównych zalet teorii przestrzeni pojęciowych Gärdenforsa jest intuicyjna reprezentacja podobieństwa w kategoriach przestrzennej odległości, która w głównej mierze umożliwia wygodny i obliczeniowo wydajny opis genezy struktury pojęciowej człowieka. Rzecz jasna aby podobieństwo mogło podlegać efektywnej i mierzalnej ocenie, na przestrzeni pojęciowej musi zostać określona metryka, która bazując na obustronnej funkcjonalnej korespondencji między odległością punktów reprezentujących obiekty w przestrzeni a ich podobieństwem, odpowiada za kodowanie informacji o podobieństwie porównywanych zjawisk. Przyjęcie geometrycznego modelu podobieństwa, tj. powiązanie w modelu reprezentacyjnym relacji podobieństwa z określoną metryką, nie pozostaje jednak bez wpływu na kształt modelowanej relacji. Tak modelowane podobieństwo musi bowiem pozostawać w zgodzie z aksjomatyką uogólnionej metryki Minkowskiego. Innymi słowy psychologicznie pojęta relacja podobieństwa musi być relacją zwrotną, symetryczną oraz przechodnią, aby dała się skutecznie wymodelować w przestrzeni pojęciowej w zgodzie z aksjomatami minimalności, symetryczności i nierówności trójkąta. Właśnie zgodność psychologicznie rozumianej relacji podobieństwa z formalnym modelem matematycznym stała się głównym punktem krytyki wymierzonej w model geometryczny. Krytyka ta miała przy tym w przeważającej mierze charakter empiryczny, sprowadzała się ona bowiem do próby wykazania, że dane eksperymentalne jednoznacznie potwierdzają niesymetryczny charakter podobieństwa pojmowanego w kategoriach psychologicznych. Problem ten można jednak ominąć modyfikując propozycje Gärdenforsa. Moje wystąpienie będzie poświęcone przedstawieniu geometrycznego modelu podobieństwa uwzględniającemu asymetryczność modelowanej relacji, oraz prezentacji empirycznej weryfikacji jego skuteczności w zestawieniu z innymi teoretycznymi propozycjami modelowania podobieństwa.

Wydaje się, że nie będzie przesadą stwierdzenie, że problematyka sądów logicznych leży u podstaw filozofii analitycznej. Z historycznego punktu widzenia teoria sądów była głównym przedmiotem badań zarówno Fregego, jak i Russella. Obecnie wciąż pozostaje jednym z głównych obiektów analiz, zarówno na gruncie tradycyjnie pojętej filozofii języka, jak i znaturalizowanej filozofii umysłu. Nie bez przyczyny. Odpowiedź na pytanie o naturę sądów logicznych jest konieczna, jeżeli chce się uzyskać odpowiedź na bardziej podstawową kwestię dotyczącą natury naszych myśli.

O ile wśród filozofów analitycznych panuje zgoda co do wagi problemu, to nie oznacza to, że nie ma kontrowersji dotyczącej jego ewentualnego rozwiązania. Uderzającym jest fakt, że już u historycznych podstaw filozofii analitycznej rozgorzał, dziś już po części zapomniany spór, o obrazową naturę sądów logicznych. Z jednej strony Frege wprost odrzuca możliwość myślenia o sądach w terminach obrazów. Z drugiej strony Russell wprost powołuje się na obrazową formę sądów i odróżnia je od sądów symbolicznych.

W moim wystąpieniu postaram się krytycznie przedstawić główne przesłanki i założenia tego sporu. Wyjaśnię, dlaczego Russell konsekwentnie bronił obrazowej teorii sądów w swojej filozofii języka i filozofii umysłu, oraz jakie powody skłaniały Fregego, by tego nie czynić. Następnie postaram się nakreślić możliwe rozwiązanie tego sporu pokazując, jakie warunki powinna spełniać i czym mogłaby być obrazowa teoria sądów logicznych.

Wedle hipotezy proponowanej przez zwolenników koncepcji przetwarzania predykcyjnego (PP) (por. Clark, 2013, 2016; Friston, 2010, 2012; Hohwy, 2016; Wiese, Metzinger, 2017) podstawowym zadaniem umysłu jest minimalizacja błędów predykcyjnych. W sposób ciągły tworzone są statystyczne przewidywania, które są hierarchicznie zorganizowane i generowane na poszczególnych poziomach tzw. modelu generatywnego. Następnie przy ich pomocy zostaje przewidziany obecny i przyszły kształt danych docierających za pośrednictwem wejść zmysłowych. Opierając się na wiedzy dotyczącej przyczynowych zależności w świecie, umysł stawia hipotezy odnoszące się do prawdopodobieństwa zajścia pewnych zdarzeń. Dzięki temu może zminimalizować błędy predykcyjne, co w efekcie pozwala organizmowi działać w niepewnym środowisku.

W niniejszym wystąpieniu będę bronił dwóch hipotez: (1) wyjaśnienie możliwości działania w tej koncepcji wymaga przyjęcia jakiegoś modelu normatywności predykcji; oraz (2) wyjaśnienie treści reprezentacji powinno odwoływać się nie tylko do wewnętrznej architektury modelu i sieci Bayesowskiej, ale także do ustrukturyzowania środowiska. Hipoteza (2) jest próbą pogodzenia stanowisk określanych jako konserwatywne PP (por. Hohwy 2013, 2016; Gładziejewski 2016; Kiefer, Hohwy 2016; 2018; Wiese 2016 itd.) i radykalne PP (Bruineberg 2017; Bruineberg, Kiverstein, Rietveld 2014; Clark 2013; 2016; Kirchhoff 2018; Orladni 2016, 2017). Kluczowe dla bronionego przeze mnie stanowiska jest przekonanie, zgodnie z którym predykcje nie tylko wpływają na decyzje dotyczące działań i minimalizacji niepewności, ale także kształtują one przyczynowe przejścia pomiędzy stanami posiadającymi treść (np. przekonania) a ustrukturyzowanym środowiskiem (zgodnie z normatywną regułą Bayesa (por. Kiefer, 2017; Shams, Ma, Beierholm, 2005), która, jak twierdzą zwolennicy PP, jest implementowana przez model generatywny danego systemu poznawczego).

Prowadzone od wielu lat badania nad zachowaniami przystosowawczymi ludzi i zwierząt formułowane są na ogół jako problem optymalizacyjny, polegający na znalezieniu takiej strategii zachowań, która pozwoli agentowi pozyskać maksymalną nagrodę lub zminimalizować straty. Tego typu ujęcie modeluje się w psychologii poznawczej (Zimbardo, Johnson, & McCann, 2010), obliczeniowej neuronauce (hipoteza dopaminergicznego błędu predykcji nagrody (Schultz, Dayan, & Montague, 1997)) lub informatyce (Sutton, 1998) za pomocą metody uczenia się ze wzmacnianiem. To dominujące obecnie ujęcie, w opinii Karla Fristona, powinno zostać zrewidowane, gdyż prowadzi do wątpliwych od strony eksplanacyjnej wniosków („this formulation may represent a slight misdirection in explaining adaptive behaviour”) (Friston, Daunizeau, & Kiebel, 2009). W opinii angielskiego neuronaukowca, istnieje bardziej ogólna rama teoretyczno-obliczeniowa, która nie tylko pozwala „odtworzyć” wyniki metody uczenia się ze wzmacnianiem w dziedzinie zachowań (action policy), ale umożliwia również – przy pomocy tego samego aparatu – wyjaśnić funkcjonowanie procesów percepcyjnych. Z tej perspektywy, promowana przez Karla Fristona zasada swobodnej energii leżąca u podstaw alternatywnej propozycji cechowałaby się wyższą mocą ekplanacyjną niż metoda uczenia się ze wzmacnianiem.
Podczas wystąpienia ocenie poddana zostanie zasadność krytyki Fristona dotycząca metody uczenia się ze wzmacnianiem.

Friston, K., Daunizeau, J., & Kiebel, S. (2009). Reinforcement Learning or Active Inference? PLOS ONE.
Schultz, W., Dayan, P., & Montague, P. R. (1997). A neural substrate of prediction and reward. (Special Section: Cognitive Neuroscience)(Cover Story). Science, 275(5306), 1593.
Sutton, R. S. (1998). Reinforcement learning: an introduction. MIT Press.
Zimbardo, P. G., Johnson, R. L., & McCann, V. (2010). Psychologia. Kluczowe koncepcje. Tom 2. Wydawnictwo Naukowe PWN.

W referacie, z perspektywy krytycznej psychopatologii fenomenologicznej wspomaganej współczesnymi badaniami kognitywistycznymi, przedstawiam problem tzw. zaburzeń doświadczenia ja w schizofrenii jako zjawisko w istocie temporalne. Idąc, z jednej strony, za tezami klasyków rozumienia schizofrenii – jako zaburzenia sekwencjonowania (F. Melges), jako niecierpliwości ante-festum (B. Kimura), jako załamania koherencji retencjonalno-protencjonalnej (T. Fuchs), jako defektu syntezy pasywnej (M. Schwartz, O. Wiggins, A. Mishara) – z drugiej zaś za prawdopodobnie najbardziej uznaną tzw. teorią ipseity czy hiperrefleksyjności (L. Sass, J. Parnas) staram się rozstrzygnąć dylemat, czy zjawisko poczucia bycia sobą (i jego abberacje) zachodzi na poziomie procesów przedrefleksyjnych (o, być może, nieświadomym podłożu) czy na narracyjnie zapośredniczonym poziomie atrybucji statusu własności („mojości”) wobec minionych (w temporalnej mikroskali) doświadczeń. Stawiam tezę, że idea samoświadomości w wąskim (transcendentalnym czy atemporalnym) znaczeniu jest niewystarczająca dla zrozumienia zaburzeń doświadczenia ja w schizofrenii. By zachować teorię ipseity powinniśmy w związku z tym albo wprowadzić strumien czasu do samoświadomości w sensie innym, niż ma to miejsce u Husserla (zdynamizować temporalnie „mojość” wszelkich doświadczeń i osłabić tym samym absolutny charakter samoświadomości), albo zachować ipseity w znaczeniu wyalienowanej jaźni, która, w sposób refleksyjny, staje się świadkiem własnej alienacji.

“Afordancje”, oferty działań składane nam przez otoczenie i postrzegane przez nas bez pośrednictwa reprezentacji, wg. autora tego pojęcia J. Gibsona zjawisko przekraczające dychotomie podmiot-przedmiot i subiektywne-obiektywne, to doskonałe narzędzie dla wszelkich badań prowadzących w ramach szeroko pojętego ucieleśnionego poznania (nazywanego paradygmatem 4E). Sięga się po nie również, choć wciąż zaskakująco rzadko, w fenomenologicznej i ucieleśnionej filozofii psychiatrii (por. Gallagher 2018). Na ogół jednak odnosi się je przede wszystkim do prostych działań motorycznych i wykorzystuje do tego, aby opisać, jak zaburzenia psychiczne (przede wszystkim schizofrenia i depresja) wpływają na nasze funkcjonowanie w środowisku. Do tego celu użyteczne okazało się kontrowersyjne rozróżnienie Kiversteina, Van Dijka i Rietvelda (m. in. 2019), którzy (rozwijając myśl Koffki (1935)), proponują Wittgensteinowską w duchu koncepcję, że istnieje pewien obiektywny krajobraz afordancji (zdeterminowany przez formę życia, czy też niszę ekologiczną), a tylko pewne pole jest dostępne konkretnej osobie działającej (z uwagi na jej aktualne potrzeby).
Wykorzystam tę myśl, aby zastosować pojęcie afordancji do scharakteryzowania i skontrastowania urojeń występujących w depresji i w schizofrenii.
Na ogół myśli się o urojeniach jak o przekonaniach (lub zbliżonych fenomenach), pojęcie to jest jednak tak wieloznaczne, że tylko utrudnia zrozumienie tego zjawiska. Użycie koncepcji afordancji naturalnie wymusza skupienie się na dwóch aspektach: na cielesnym zakorzenieniu, które jest warunkiem możliwości jakiejkolwiek aktywności poznawczej i na społecznym i środowiskowym kontekście, który ostatecznie determinuje rezultaty tej aktywności. Nasze cielesne zakorzenienie ma kluczowe znaczenie dla wytwarzania się pola afordancji, natomiast społeczny i środowiskowy kontekst konstytuują ich krajobraz. Zarazem oba te wymiary wzajemnie się kształtują. Pokażę, jak pogłębić rozumienie wskazanych dwóch rodzajów urojeń jako różnych zniekształceń relacji między polem a krajobrazem afordancji.

Koncepcja „afordancji muzycznej” (AM) w ciągu ostatnich lat zyskała na popularności jako element modelu wyjaśniającego doświadczenie muzyczne. Szczególnie z perspektywy ucieleśnieniowej, ujęcie muzyki jako „oferującej” pewne możliwości zachowań podmiotowi poznania wydaje się atrakcyjne. Z punktu widzenia filozofii kognitywistyki muzyki (jaki przyjmujemy tutaj), warto jednak zwrócić uwagę na wartość ekplanacyjną AM. Menin i Schiavio (2012) referują szereg problemów metodologicznych związanych z koncepcją afordancji, gdy zastosowana jest ona do opisu doświadczenia muzycznego, a głównym z nich jest niejasność samego pojęcia. Jednocześnie twierdzą oni jednak, że „ujęcie doświadczenia muzycznego jako nadbudowanego na percepcji słuchowej z elementami składowymi, które są analizowalne, jest ujęciem naiwnym i nieuzasadnionym”.
Celem tego artykułu jest analiza krytyczna wartości eksplanacyjnej koncepcji AM i wskazanie, że pomimo niektórych wartościowych jej zastosowań, np. do opisu powiązania motoryki z muzyką, AM – w aktualnej formie – nie pozwala na wyjaśnienie isototowych elementów doświadczenia muzycznego, jakimi są np. doświadczenie emocji muzycznych oraz rozumienie muzyki. W pracy argumentuję, że niektóre reprezentacjonalistyczne, klasyczne już, badania, np. na gruncie neurobiologii poznawczej lepiej zdają sprawę, bardziej klarownie opisują i ogólnie wyjaśniają, na czym polega funkcjonowanie doświadczenia muzycznego.

Zgodnie z tezą wzrokocentryzmu (O’Callaghan, 2007) refleksja nad widzeniem zdominowała filozofię percepcji. Prowadzić to miało do wyciągania nieuzasadnionych wniosków dotyczących wszystkich zmysłów na podstawie rozważań i badań prowadzonych tylko nad jednym z nich. Jako przykład uzasadnienia szkodliwości wzrokocentryzmu często wskazuje się na odmienność natur przedmiotów doświadczanych przez poszczególne zmysły. Jedną z takich różnic jest szczególny, w porównaniu do kolorów, związek łączący dźwięki z czasem.
O’Callaghan, który jest zwolennikiem zdarzeniowej teorii natury dźwięków, twierdzi, że mogą one przetrwać nagłe zmiany jakościowe. Dźwięk, którego głośność, wysokość i barwa ulegają gwałtownym zmianom w trakcie jego trwania zachowuje swoją tożsamość (O’Callaghan, 2007: 22). Stanowisko to zwane surwiwalizmem (Cohen, 2010) w konsekwencji głosi, że istotną cechą dźwięków jest posiadanie pewnego określonego profilu temporalnego, a co za tym idzie temporalnych części. Non-surwiwalizm z kolei utrzymuje, że dźwięki nie różnią się pod tym względem od kolorów. Przy każdej zmianie własności słuchowych mamy w istocie do czynienia w doświadczeniu z nowym dźwiękiem. Tym, co trwa mimo zmian jest strumień dźwiękowy składający się z wielu różnych dźwięków.
Według Cohena nie da się rozstrzygnąć, które z tych dwóch stanowisk jest prawdziwe. Świadczyć to ma na niekorzyść tezy o temporalnym charakterze dźwięków. Będę argumentował jednak, że wbrew temu, co twierdzi Cohen, możliwe jest sformułowanie argumentów przemawiające na rzecz surwiwalizmu. Ponadto, surwiwalizm staje się bardziej przekonującym stanowiskiem, jeżeli założy się teorię falowej natury dźwięku.

Czytanie stanów mentalnych i czytanie literatury: konwencje narracyjne, teorie mindreadingu i potoczna psychologia

Zdolność mindreadingu to zdolność odczytywania stanów mentalnych ludzi, ich przekonań i emocji, oraz zdolność przewidywania ich działań. Jest to bardzo istotna zdolność w życiu społecznym, mocno powiązana z posiadaną przez nas potoczną psychologią. W ostatnich kilkunastu latach obecny jest w badaniach nad mindreadingiem trend pokazujący, że mindreading (jego zasoby i funkcje) można rozwijać i modelować poprzez czytanie literatury. W tym obszarze prowadzi się badania rozwojowe nad wpływem czytania literatury na kształtowanie się zdolności mindreadingu (Kidd and Castano 2013; Peskin et al 2004). Obok rozważań rozwojowych prowadzi się również szeroko zakrojone badania nad zdolnościami mindreadingu w zetknięciu z postaciami fikcyjnymi wsytępującymi w tekstach literackich – szczególnie powieściach (Zunshine, 2006; Herman 2013; Teske 2016; Gut et al 2018; Teske i Gut 2019). Świat fikcji literackiej traktuje się jako tzw. “bezpieczne laboratorium kognitywne” , które stwarza i otwiera pole do przetestowania i rozważania różnych form, strategii oraz heurystyk mindreadingowych w powiązaniu z posiadaną, potoczną psychologią, w odniesieniu do postaci fikcyjnych.
W swojej prezentacji chcemy przybliżyć kluczowe aspekty i punkty tych badań. Szczególnie będziemy starali się zwrócić uwagę na następujące kwestie. Po pierwsze zwrócimy uwagę, że w obrębie powieści istnieje wiele konwencji narracyjnych i wiele sposobów wyrażania wprost i nie-wprost stanów mentalnych postaci, narratora i (domniemanego) autora. Wspomnimy tutaj o realizmie, modernizmie i postmodernizmie. Po drugie, pokażemy, że współczesne teorie mindreadingu sugerują, że w obszarze fikcji literackiej system mindreadingu czytelnika, w zetknięciu z różnymi typami narracyjnych tekstów, może funkcjonować w odmienny sposób. Tutaj sięgniemy do trzech teorii TT (Teoria Teorii), ST (Teoria Symulacji) IT (Teorie Interakcyjne). Po trzecie, będziemy starali się wspomnieć o kwestii, jak stosunek do potocznych przekonań o ludzkiej psychice (FP beliefs) wpisany w trzy podstawowe konwencje narracyjne wpływa na reakcję czytelnika na tekst. W naszym wystąpieniu zatem, obok nakreślenia projektu badawczego, wskażemy dalsze kierunki jego rozwoju oraz wypracowane już przez nas techniki analizy zaprezentowane w przygotowywanych tekstach i wystąpieniach (Teske i Gut 2019).

Dziecięca zabawa w udawanie jest klasycznie opisywana jako fenomen o naturze wyobrażeniowej (Walton, 1990; Currie i Ravenscroft, 2002; Harris, 2000); gdzieniegdzie definiowana jest też jako „ucieleśniona wyobraźnia” (Picciuto i Carruthers, 2016). Wielu autorów uważa, że dzieci w trakcie tych zabaw wyobrażają sobie pewne kontrfaktyczne stany rzeczy (np. banan jako telefon) lub też — że wyobrażają sobie brakujące przedmioty (telefon) lub niewystępujące realnie działania (rozmowa przez telefon).

Będę tutaj argumentować, że w opisie podstawowych form zabaw w udawanie nie musimy odnosić się do wyobraźni. Zakładając, że nie trzeba wyobrażać sobie tego, co jest już (re)prezentowane, chcę pokazać, iż dzieci bawiące się w na niby przedstawiają przede wszystkim pewne czynności (jak telefonowanie) — nie muszą ich sobie zatem jednocześnie wyobrażać. Dzieci nie muszą wyobrażać też sobie brakujących przedmiotów, gdyż fundamentem ich zabaw są działania przedstawiające z użyciem obiektów dostępnych w otoczeniu (zob. Rucińska, 2017; Szokolszky, 2006). Dodatkowo, będę twierdzić, że dzieci nie potrzebują ustanawiać w wyobraźni żadnych alternatywnych stanów rzeczy, aby w ogóle móc bawić się w udawanie. Do podjęcia tej zabawy wystarczające jest bowiem dążenie do robienia czegoś innego (co robią inni) lub do robienia czegoś inaczej (niż robi się to poza kontekstem zabawy).

W ramach wystąpienia podejmuję refleksję filozoficzną (epistemologiczno – metodologiczną) nad wykorzystywanymi w językoznawstwie kognitywistycznym, eksperymentalnymi metodami badania języka, w tym głównie nad eksperymentami psycholingwistycznymi. Przedmiotem refleksji czynię konkretny materiał badawczy (eksperymentalny): eksperymenty psycholingwistyczne (w języku polskim) z pomiarem czasu reakcji, sprawdzające realność psychologiczną wybranych hipotez lingwistycznych (gramatyki dependencyjnej i gramatyki konstytuentnej). Analiza konkretnego materiału eksperymentalnego stanowi punkt wyjścia do znacznie szerszych analiz, to jest do analiz nad praktyką badawczą językoznawstwa kognitywistycznego. W ramach wystąpienia, koncentruję się na kilku kwestiach szczegółowych, w tym m.in. na:
1. kwestii relacji jakie zachodzą pomiędzy dyscyplinami składowymi językoznawstwa kognitywistycznego i filozofii, to jest głównie między językoznawstwem, psychologią i filozofią,
2. warunków przygotowania i przeprowadzenia (konkretnych) eksperymentów,
3. kwestii znaczenia i wartości jakie dla językoznawstwa (tradycyjnego) ma wykorzystanie metod psychologicznych,
4. znaczenia i wartości prowadzonych badań i uzyskanych wyników dla psychologii (teorii i praktyki), psycholingwistyki, neurolingwistyki i przede wszystkim dla filozofii.
Poruszane kwestie szczegółowe, stanowią także pretekst do zagadnięcia kilku bardziej ogólnych problemów, w tym:
1. problemu relacji filozofii i nauk szczegółowych
2. inter-(multi-, trans-)dyscyplinarności projektów w ramach kognitywistyki.

1. Mówiąc o filozoficznych podstawach kognitywistyki mam na myśli najogólniejsze ujęcie relacji pomiędzy podmiotem poznającym a poznawanym światem. Warto przy tym podkreślić, że nie chodzi o mechanizmy poznawcze takiego czy innego podmiotu; filozofia ma ambicję pytać o naturę tej relacji, a także o naturę jej członów: nie o to jak poznanie działa, lecz o to czym jest.
2. W filozoficznych podstawach kognitywistyki dokonuje się dziś swoista rewolucja – zdaniem niektórych ma miejsce zmiana paradygmatów. Odchodzący, a w każdym razie słabnący paradygmat kartezjański ostro odróżnia wewnętrzną, subiektywną sferę podmiotu od zewnętrznej (obiektywnej) rzeczywistości, tym samym koncentrując się na wewnętrznych mechanizmach poznawczych. W tym rozumieniu wiedzą jest, w skrócie, adekwatna reprezentacja (obraz) zewnętrznego świata. Rodzący się paradygmat określany mianem poznania ucieleśnionego (embodied cognition) lub enaktywizmu podkreśla, że procesy poznawcze nie zachodzą tylko we wnętrzu podmiotu, pojętego jako maszyneria logiczna, obliczeniowa czy reprezentacyjna, lecz są konstytuowane przez interakcje pomiędzy podmiotem a właściwym mu środowiskiem. Umiejscowienie w środowisku nie jest więc okolicznością przygodną, lecz koniecznym warunkiem zaistnienia relacji poznawczej jako takiej. Poznanie jest tym samym blisko spokrewnione z działaniem. Jednocześnie nie sposób mówić o środowisku bez wskazania tego, dla kogo określony fragment świata (i określone jego własności czy aspekty) pełni funkcję środowiska. Obiektywność i subiektywność pojęte są tu zatem w odmienny sposób: nie sposób bowiem pojąć podmiotu bez jego ulokowania w świecie, ale jednocześnie kategoria świata jest w tym podejściu pusta bez wskazania na podmiot, któremu ów świat w określony sposób się jawi (a priori może jawić się na bardzo wiele sposobów).
3. Jednym ze sposobów na wyartykułowanie środowiskowego (koniecznego) aspektu relacji poznawczej jest ujęcie tej ostatniej z pomocą pochodzącego z nauk biologicznych pojęcia niszy. Jest ono skądinąd stosowane także w naukach społecznych. Najogólniej – nisza jest częściowo przetworzoną przed podmiot/organizm przestrzenią, w której może on trwać i realizować swoje życiowe potrzeby. Proces poznawczy byłby tu więc swoistym procesem konstrukcji niszy.
4. Psychologowie John Tooby oraz Irven DeVore zaproponowali w latach osiemdziesiątych pojęcie niszy poznawczej (cognitive niche) na określenie specyficznie ludzkiej przestrzeni działania i myślenia. Następnie jego znaczenie modyfikowali m.in. Steven Pinker oraz Andy Clark. W tym miejscu wymienię także własną koncepcję niszy poznawczej, wypracowaną z pomocą narzędzi ontologii formalnej, która posłużyła mi do nowego wyartykułowania kilku kluczowych tez enaktywizmu; w szczególności w tej jego postaci, którą zawdzięczamy pracom Francisco Vareli.
5. Niniejszy referat chciałbym poświęcić na przedstawienie idei niszy poznawczej, jej zastosowań, począwszy od propozycji, którą przedstawili Tooby i DeVore, skończywszy na własnej koncepcji.

Filozoficzne pojęcie podmiotu jest określone, między innymi, poprzez takie cechy jak świadomość, intencjonalność, wolność wyboru i odpowiedzialność. Z tego powodu, podmiotowość jest standardowo przypisywana wyłącznie ludziom. Technologiczny rozwój artefaktów stanowiących sztuczne wzmocnienia oraz autonomiczne systemy poznawcze, który dokonał się w przeciągu ostatnich kilkudziesięciu lat, skłania jednak do refleksji, czy takie ujęcie podmiotu nie jest zbyt antropocentryczne. Na wątpliwość tę wskazują przede wszystkim zwolennicy ucieleśnionego i rozszerzonego rozumienia procesów poznawczych. W prezentacji wskażę na próby rozszerzania podmiotu poznającego, w ten sposób, aby obejmował on nie tylko indywidualnego człowieka, lecz również stosowane przez niego wzmocnienie poznawcze. Zwrócę również uwagę na ujęcia przypisujące podmiotowość systemom pozaludzkim, takim jak programy komputerowe. Rozważę przy tym, na ile standardowe, filozoficzne pojęcie podmiotu poznania zmienia się przy zastosowaniu go do takich rozszerzonych i sztucznych systemów i czy, w związku z tymi zmianami, wciąż możemy mówić o tym samym pojęciu. Odpowiadając na te pytania skupię się na argumentach na rzecz pozaludzkiej podmiotowości prezentowanych, między innymi, przez L. Malafourisa (At the Potter’s Wheel: An Argument for Material Agency, 2008), L. Floridi i J. W. Sandersa (On the morality of artificial agents, 2004), oraz S. Choppa i L. F. White’a (A Legal Theory for Autonomous Artificial Agents, 2011). Autorów, do których odwołam się w moim wystąpieniu łączy przekonanie, że świadoma intencja (wola) działania i poczucie sprawstwa nie są wewnętrznymi cechami człowieka decydującymi o jego podmiotowości. Status podmiotu może zyskać również sztuczny system, który nie posiada tych cech. Z drugiej strony, badacze ci przekonują, że podmiotowość „ludzkich” systemów jest konstytuowana przez ścisłe sprzężenie człowieka, artefaktu i kontekstu kulturowego, w którym dane działanie jest zakorzenione. Z tego powodu, przypisywanie jej tylko jednemu elementowi całego szerokiego systemu poznawczego jest arbitralne i nieuzasadnione.

“Jednym z aspektów teorii i badań nad sztuczną inteligencją (SI) są testy i analizy porównujące jej możliwości i osiągnięcia z inteligencją biologiczną (np. z inteligencją człowieka). Pod tym „komparatystycznym” względem daje się odróżnić dwa sposoby myślenia o SI. W pierwszym z nich – nazywam go „Turingowskim” – poszukuje się kryteriów pozwalających rozstrzygnąć kiedy i w jakich okolicznościach SI osiągnie zaawansowanie równe inteligencji ludzkiej. W drugim z ujęć – nazywam je post-Turingowskim – wskazuje się na postulaty i cechy, jakie posiadała będzie SI o postaci „superinteligencji”, czyli przewyższająca człowieka pod względem zaawansowania i możliwości. W referacie analizuję, w jaki sposób przyjęcie powyższego rozróżnienia rzutuje na przewidywania i spekulacje na temat przyszłego rozwoju sztucznej inteligencji, m.in. na optymizm czy pesymizm w sprawie dorównania przez SI możliwościom człowieka, a nawet – jego prześcignięcie. Generalnie, szkicowane tu porównawcze podejście do SI pozwala postawić szereg kluczowych pytań, m.in. o różnice między SI a inteligencją ludzi i zwierząt, o status metodologiczny prognoz i hipotez na temat przyszłego rozwoju badań IS i zakres jej wdrożeń, a także o to, jaki pożytek płynie z rozważań na SI dla lepszego zrozumienia działań inteligentnych.

Literatura

Boden, M. (2016). AI. Its nature and Future. Oxford: Oxford University Press.
Bostrom, N. (2016), Superinteligencja. Scenariusze, strategie, zagrożenia, Gliwice: Wydawnictwo Helion 2016.
Broussard, M. (2018). Artificial Unintelligence. How Computers Misunderstand the World. Boston, MA: The MIT Press.
Floridi, L. (2014). The 4-th Revolution. How the Infosphere is Reshaping Human Reality. Oxford: Oxford University Press.
Kurzweil, R. (2013), Nadchodzi osobliwość. Kiedy człowiek przekroczy granice biologii, Warszawa: Kurhaus.
Smith, G. (2018). The AI Delusion. Oxford: Oxford University Press.
Tegmark, M. (2017), Life 3.0. Being Human in the Age of Artificial Intelligence, Allen Lane.
Turing, A. (1995). Maszyna licząca a inteligencja. W: B. Chwedeńczuk (red.) Filozofia Umysłu. Warszawa: Aletheia, s. 271-300.
“

“W interdyscyplinarnych badaniach nad poznaniem funkcjonują nurty badań nad tak zwanym poznaniem szerokim (wliczając tu poznanie ucieleśnione, rozszerzone, usytuowane itd.). Hipotezy wysuwane przez ich przedstawicieli doczekały się krytyki filozoficznej (np. Adams i Aizawa, 2008; Rupert, 2010). W swoim wystąpieniu odniosę te hipotezy do tradycji ekologii poznawczej, wstępnie opracowanej przez Edwina Hutchinsa (2010; 2014) i dopracowywanej przeze mnie (np. Wachowski, 2017). Jej celem jest badanie zjawisk poznawczych we współkonstytuującym je kontekście kulturowym. Koncentruje się ona na systemie zależności między procesami poznawczymi a strukturami wspólnot. W tym świetle staram się pokazać, na ile chybiona jest wspomniana krytyka. Ekologicznie ujęta problematyka poznawcza przestaje być domeną filozofii umysłu i kognitywistyki, wymaga bowiem znacznego uwzględnienia perspektywy badań społecznych i kulturowych. Mając to na względzie, poddaję analizie charakterystyczną dla tradycji ekologicznej koncepcję poznania rozproszonego. Zgodnie z nią aktywność poznawcza rozumiana jest jako normatywne praktyki kulturowe. Takie rozumienie poznania odnoszę do dyskusji o granicach poznania, reprezentacjach poznawczych i obliczeniowym charakterze procesów poznawczych, jak również do dominującego w kognitywistyce mechanicystycznego modelu wyjaśniania, w tym do kryterium wzajemnej manipulowalności (Kaplan, 2012).
Literatura: (1) Adams, F., Aizawa, K. 2008. The Bounds of Cognition. Wiley. (2) Hutchins, E. 2010. Cognitive Ecology. Topics in Cognitive Science 2/4. (3) Hutchins, E. 2014. The cultural ecosystem of human cognition. Philosophical Psychology 27/1. (4) Kaplan, D. 2012. How to demarcate the boundaries of cognition. Biology and Philosophy 27/4. (5) Rupert, R. 2010. Cognitive Systems and the Extended Mind. OUP. (6) Wachowski, W. 2017. Jak działają rzeczy społeczne. Avant 8/3.
“

Prezentowana konceptualizacja kultury wpisuje się w szeroko rozumiany paradygmat naturalistyczny. Główną tezą wystąpienia jest stwierdzenie, że kultura stanowi rozszerzenie ludzkiej podmiotowości i polega na zaangażowaniu tejże podmiotowości w zewnętrzne artefakty. Podkreśla się rolę środowiska w rozwoju i poznaniu jednostek, zwłaszcza środowiska kulturowego.

Bazę merytoryczną stanowi tutaj koncepcja troski rozszerzonej Patricii Churchland, zgodnie z którą ludzka moralność wyewoluowała w kontekście troski nad potomstwem, a następnie zaczęła rozszerzać się na partnerów, członków stada i osoby niespokrewnione. Według Churchland troska o innych jest możliwa dzięki aktywacji emocji homeostatycznych, które są skorelowane przede wszystkim z przetrwaniem indywidualnego organizmu, ale również z przetrwaniem innych organizmów, które są dla niego istotne. Emocje homeostatyczne – zgodnie ze współczesną neurobiologią emocji – stanowią poznawczą podstawę dla sądów wartościujących, gdyż wskazują na to co jest ważne dla żywego systemu poznawczego. Innymi słowy – emocje wyznaczają zakres tego z czym identyfikuje się dany organizm. Zgodnie z autorską refleksją prelegenta, troska rozszerza się u ludzi nie tylko na potomstwo, partnerów i innych członków stada, ale również na artefakty kulturowe (zarówno materialne jak i niematerialne). Wyjaśnia to dlaczego ludzkie zbiorowości włączają w sferę normatywną dziedzictwo kulturowe (godła, flagi, totemy, obrazy, dzieła literackie, symbole, uniwersytety, świątynie etc.) i są zmotywowani, aby chronić je określonymi restrykcjami oraz prowadzić konflikty na tym tle.

Ponadto referencje prezentowanego materiału zawierają: (1) koncepcję rozszerzonego umysłu autorstwa A. Clarka i D. Chalmersa (2) koncepcję fenotypu rozszerzonego zaproponowaną przez R. Dawkinsa i zmodyfikowaną przez D. Dennetta (3) teorię koewolucji genetyczno-kulturowej autorstwa E. O. Wilsona, rozwijaną przez M. Tomasello.

“W kognitywistyce wyróżnia się systemy poznawcze: naturalne, sztuczne i hybrydowe. Kryterium podziału na systemy naturalne i sztuczne stanowi sposób ich powstania (geneza), a także rodzaj substratu (to, z czego są zbudowane) oraz architektura poznawcza (charakterystyczne mechanizmy przetwarzania informacji). Do klasy systemów hybrydowych należą mieszane systemy poznawcze (częściowo naturalne, częściowo sztuczne) – wykorzystujące w swoim funkcjonowaniu sztuczne komponenty (wbudowane lub sprzężone z układami naturalnymi).

W centrum zainteresowania kognitywistyki znajdowały się głównie systemy naturalne i sztuczne. Zdecydowanie mniej uwagi poświęcano systemom hybrydowym. Tymczasem wiążą się z nimi interesujące problemy teoretyczne i praktyczne. W referacie skupię się na następujących zagadnieniach:
i. definicja hybrydowych systemów poznawczych i ich relacja do systemów naturalnych i sztucznych,
ii. rodzaje systemów hybrydowych – systemy wykorzystujące proste narzędzia poznawcze i wzmacniacze percepcyjne, organizmy cybernetyczne (augmentacja i substytucja sensoryczna), systemy z implantami kognitywnymi (sztuczne składniki mechanizmów poznawczych), interfejsy mózg-komputer, hybrydowe systemy inteligentne (hybrid-augmented intelligence),
iii. mechanistyczne ujęcie systemów hybrydowych a koncepcja rozszerzonego umysłu i poznania.

Z filozoficznego punktu widzenia interesująca jest teza, że procesy poznawcze realizowane za pomocą naturalnych narządów poznawczych można zrealizować także na bazie układów sztucznych – zastępując artefaktami uszkodzone komponenty naturalnych mechanizmów poznawczych. Co więcej, sprzężenie układów naturalnych z układami sztucznymi (możliwe są różne rodzaje takich sprzężeń), umożliwia nie tylko odtworzenie funkcji utraconych, ale stwarza również nowe możliwości poznawcze, nieosiągalne dla systemów naturalnych. Wieloraka hybrydyzacja ludzkich systemów poznawczych stanowi jedną ze ścieżek rozwoju (ewolucji) umysłu i poznania na naszej planecie.

1. Abbott A. (2006), Neuroprosthetics. In serach of the sixth sense, „Nature”, 442, s. 125-127.
2. Brooks R. (2002), Flesh and Machines, New York: Pantheon.
3. Clark A. (2008), Supersizing the Mind. Embodiment. Action, and Cognitive Extension, Oxford University Press.
4. Donoghue J. (2002), Connecting cortex to machines: recent advances in brain interfaces, „Nature Neuroscience”, 5 (Supp.), s. 1085-1088.
5. Graves A. et al. (2016), Hybrid computing using a neural network with dynamic external memory, „Nature”, 538 (7626), s. 471-476.
6. Simon H. (1969), The Science of the Artificial, Cambridge Mass.: MIT Press.
7. Wolpow J (2007), Brain-computer interfaces as a new brain output pathways, „Journal of Physiology”, 579, s. 613-619.
8. Zheng N. et al. (2017), Hybrid-augmented intelligence: collaboration and cognition, „Frontiers of Information Technology & Electronic Engineering”, 18(2), s. 153-179.
“

Społeczny umył jest tu pojmowany jako wynik wpływu tego co społeczne na indywidualny umysł. W prezentowanym ujęciu to co społeczne ma konstytutywny wpływ na tworzenie się umysłu w ogóle, co możemy wyrazić w następującej tezach: Istnieje specyficzna klasa procesów mentalnych (poznawczych, emocjonalnych itd.) które mają swe źródła w interakcjach społecznych oraz istnieją co najmniej dwa modele powstawania owej specyficznej klasy procesów mentalnych, tj. „językowy” model Wygotskiego oraz „prejęzykowy” model Tomasello.

Powyższe dwie tezy stanowią punkt wyjściowa do sformułowania tezy metodologicznej i postulowania istnienia międzyosobowego poziomu wyjaśniania: Aby zrozumieć i wyjaśnić procesy tworzenia się umysłu i poznania, musimy wyjść poza poziomy: podmiotowy poziom wyjaśniania (poziom np. przekonań, pragnień) oraz subpodmiotowy poziom wyjaśniania (np. poziom neuronalny lub komputacyjny) i postulować trzeci poziom: społeczny, tj. eksplanacyjnie relatywnie autonomiczny poziomu wyjaśniania, który będzie określany międzyosobowym poziom wyjaśniania (MPW). Tak rozumiany MPW jest częścią analizy wielopoziomowej oraz mechanicystycznych koncepcji wyjaśniania (mechanism-based explanation). Jednym z podstawowych procesów, zidentyfikowanych w ramach MPW jest społeczna transformacja zdolności poznawczych. A jednym z początkowych celów badawczych realizowanych na MPW jest identyfikacja i taksonomia społecznych mechanizmów i procesów o charakterze transformatywnym. Jednym z przykładów opisów tego rodzaju mechanizmów w ramach MPW jest hipoteza dzielonej intencjonalności (Tomasello 2019).

Tomasello, M. (2019), Becoming Human: A Theory of Ontogeny, Harvard University Press.
Żuromski D. (2019/manuscript w recenzji), Miedzyosobowy poziom wyjaśniania umysłu i zdolności poznawczych.
Żuromski D. (2019/manuskrypt w recenzji), Therapeutic vs Constructive Approach to The Transformative Character of Collective Intentionality. The Interpersonal Level of Explanation.

“W referacie mam zamiar przedstawić kilka klasyfikacji i określeń i nieporozumień związanych z nośnym terminem misterianizm. Wskażę, że, pośród różnych rodzajów misterianizmu, jedno z ciekawszych zjawisk to misterianizm metodologiczny (dalej MM), którego najważniejszym przedstawicielem jest – skądinąd zagorzały krytyk misterianian – Daniel Dennett. MM łączy w sobie dwa założenia: przekonanie o zasadniczej redukowalności problemów umysłu do nauk przyrodniczych (ostatecznie do fizyki) oraz stosowanie pojęć mentalistycznych, m.in. takich jak umysł, świadomość, czy intencjonalność jako narzędzi użytecznych na pewnym etapie wyjaśnienia. Sedno MM – najogólniej rzecz ujmując – tkwi w tym, że wskazane przekonania nie dają się ze sobą pogodzić.
Chciałbym postawić pytanie, jak terminy mentalistyczne w słowniku teorii wyjaśniającej mogą stać się terminami pierwotnymi i czy MM nie prowadzi to zjawiska, które określa się czasem mianem pętli eksplanacyjnej.
“

Pomimo niemal powszechnej, milczącej zgody, że kognitywistyka jest interdyscyplinarnym projektem badawczym (patrz: Frankish i Ramsey, 2012; Friedenberg i Silverman, 2011; Ochsner i Kosslyn, 2013), pojawiają się głosy, że taka ocena jest nieuprawniona, a interdyscyplinarny charakter tej supradyscypliny wymaga ponownego rozważania (Cohen-Cole, 2007; Graff, 2015; Peterson, 2017). W oparciu o dane historyczne, wskazuje się na coraz większe rozbieżności między poszczególnymi subdyscyplinami kognitywistyki i ich rosnącą autonomizację (Graff, 2015). Czy kognitywistyka naprawdę odwraca się od swoich interdyscyplinarnych początków, a może nigdy nie była w pełni interdyscyplinarna?
Rozpoczynając od rozróżnienia między interdyscyplinarnością zorientowaną na obiekt, problem, metodę i teorię (Schmidt, 2011), rozważę obecne w kognitywistyce napięcie między interdyscyplinarnością zorientowaną na obiekt a interdyscyplinarnością zorientowaną na problem. Będę argumentował, że aktualnie zamiast jednej spójnej interdyscyplinarnej, supradyscypliny skoncentrowanej na tak ogólnych obiektach teoretycznych, jak poznanie, czy umysł, istnieje wiele mniejszych interdyscyplinarnych problemów kognitywistycznych wymuszanych przez te zagadnienia związane z trudnościami integracji koordynacji między poszczególnymi subdyscyplinami kognitywistyki (aktualnie np.: problem stabilizacji konstruktów teoretycznych między psychologią a neurobiologią (Sullivan, 2017)).
Inspirując się klasyczną pracą Campbella (1969) i współczesnymi badaniami nad interdyscyplinarnością (np .: Grüne-Yanoff, 2016; Huutoniemi, Klein, Bruun i Hukkinen, 2010), będę argumentował, że kognitywistyka jako supradyscyplina dąży do modelu pluralizmu interdyscyplinarnego á la model rybich łusek Campbella (patrz: Dale, 2008; Dale, Dietrich i Chemero, 2009). Kognitywistyka jest interdyscyplinarna, ale charakter i zakres tej interdyscyplinarności jest lokalny i motywowany przez problemy pojawiające się podczas lokalnych metodologicznych, terminologicznych i teoretycznych prób integracji między jej subdyscyplinami, a nie przez jej przedmiot badań.

Autor przedstawi możliwości wykorzystania filozoficznego namysłu dla doskonalenia warsztatu krytycznego myślenia, na przykładzie założonej przez niego na portalu społecznościowym LinkedIn grupy dyskusyjnej „Filozofia przy sobocie”. Grupa, licząca już ponad tysiąc członków, stanowi platformę odbywającej się co sobotę dyskusji. Rozmowa zapoczątkowana jest każdorazowo zamieszczonym przez moderatora w sobotni poranek cytatem (wśród autorów wykorzystanych cytatów byli w ostatnim okresie m.in. ks. prof. Michał Heller, prof. Tadeusz Gadacz, Raphael Glucksmann). Wokół opublikowanego cytatu przez cały dzień uczestnicy dyskusji wymieniają się swoimi doświadczeniami, perspektywą, interpretacją. Ważną częścią tych dyskusji jest sięgnięcie do źródeł (kontekstu) autora i dzieła, z którego pochodzi cytat, ale ich naturalnym elementem jest także niejednoznaczność odbioru i mnogość interpretacji. Autor opisze mechanizmy zachodzące w tak zorganizowanej dyskusji (memetyka Dawkinsa, praca w metaforze, rozmowa sokratyczna, a także zalety i wady wykorzystania w tym celu mediów społecznościowych).

Znaczenie krytycznego myślenia w cyfryzującym się świecie autor opisał w artykule Filozofia czasów digitalizacji, a przykładowe podsumowanie dyskusji w pojedynczym odcinku można znaleźć pod linkiem „O głupocie” z Hs. Prof. Michałem Hellerem. Podsumowanie 40 odcinka.