Sekcja Etyki Szczegółowej i Stosowanej

Mozaice kultur, w której żyjemy oraz tendencjom do relatywizowania wartości towarzyszy na poziomie teoretycznej refleksji postulat wprowadzenia mitu w myślenie współczesnego człowieka o wartościach. Trudno jednak nie zadać pytania o implikacje wychowawcze, jeśli uzna się, że mitologiczna narracja jest najlepszą formułą uzasadnień aksjologicznych. 

W związku z tym przedmiotem mojego referatu uczynię dwie kwestie. Z jednej strony wskażę teoretyczne uwarunkowania (epistemologiczne i antropologiczne) uznawania mitu za kategorię istotną dla myślenia wartościami oraz za spoiwo relacji międzyludzkich. Z drugiej, podejmę refleksję nad problematyką filozoficznego rozumienia tożsamości etycznej człowieka i praktycznego uruchomienia w wychowanku myślenia wartościami.

Jednym z głównych sposobów implementacji postulatów etycznych w działalności gospodarczej stała się – w ciągu ostatnich dwudziestu lat – koncepcja społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (ang. corporate social responsibility, CSR). Liczne afery z udziałem liderów CSR, w tym przypadki łamania praw pracowniczych, konsumenckich i środowiskowych, podważają jednak optymistyczne przekonania w kwestii wyników realizacji programów społecznej odpowiedzialności. Zgodnie z tezą referatu, główną przyczyną tej etycznej nieefektywności CSR jest charakterystyczny dla tej koncepcji sposób powiązania etyki i biznesu: dobrowolne działania w zakresie CSR mają wykraczać poza realizację zwykłych celów działań gospodarczych, to znaczy maksymalizację zysków przez dostarczanie pożądanych towarów i usług odpowiedniej jakości. Tym samym dominująca wykładnia CSR prowadzi do szczególnego zamieszania pojęciowego, zastępując właściwą dla sfery działalności gospodarczej odpowiedzialność firm wobec skonkretyzowanych interesariuszy przez abstrakcyjnie rozumianą odpowiedzialność wobec abstrakcyjnie rozumianego społeczeństwa. Analiza założeń koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw wskazuje, że jednym z ważnych źródeł kłopotów z CSR jest związanie tej koncepcji z niewłaściwym modelem etyki. CSR w obecnej postaci nie może być efektywnym środkiem implementacji postulatów etycznych w biznesie, ponieważ kwestię społecznej odpowiedzialności uznaje za dziedzinę prywatnych przekonań i arbitralnych interpretacji.

10:30 | Maciej Soin | Etyka biznesu a etyka intencji [kliknij]

11:00 | Halina Zboroń | Współczesne wyzwania wobec idei społecznej odpowiedzialności biznesu [kliknij]

11:45 | Jacek Sójka | Odmowa świadczenia usług w świetle moralnych podstaw rynku [kliknij]

12:15 | Barbara Pogonowska | Kontekst kulturowy krytyczno-emancypacyjnych koncepcji gospodarowania [kliknij]

17:00 | Leszek Karczewski | Etyka biznesu w Wietnamie i jej kulturowe uwarunkowania [kliknij]

18:15 | Przemysław Rotengruber | Kulturowe podstawy życia gospodarczego. Etyka po zwrocie performatywnym [kliknij]

18:45 | Grażyna Wolska | Edukacja w obszarze CSR w opinii studentów wyższych szkół ekonomicznych [kliknij]

Sympozjum pt. Etyka biznesu – kliknij

Idea społecznej odpowiedzialności biznesu staje przed poważnymi wyzwaniami generowanymi przez zmiany dokonujące się zarówno wewnątrz środowiska biznesu, jak i jego zewnętrznym otoczeniu. Zmieniają się sposoby prowadzenia działalności gospodarczej, postaci przedsiębiorstw, preferencje i hierarchie wartości czy wzory konsumpcji. Narasta świadomość konieczności przeciwdziałaniu zagrożeniom związanym z nadmierną eksploatacją środowiska, wzrostem zanieczyszczeń oraz zmianami klimatycznymi, co domaga się natychmiastowej, radykalnej korekty zachowań podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych. Celem wystąpienia jest wykazanie, że istotne zmiany zarówno w gospodarce, jak i społecznym oraz przyrodniczym otoczeniu wymagają przeformułowania idei społecznej odpowiedzialności biznesu, która pozwoli na podejmowanie refleksji nad szerszym obszarem zjawisk społecznych.

Pytanie o podstawy moralności, stanowiące punkt wyjścia rozważań dotyczących rozwoju świadomości moralnej, ma dość długą tradycję. Jedną ze współczesnych jego postaci stanowi kontekst odnoszący się do pojęcia refleksji rozumianej jako zdolność do namysłu nad racjami motywującymi nas do przyjęcia danych przekonań i skłaniającymi do działania. Wybierając nieprzypadkowe działanie, sprawując „kontrolę” nad jego kierunkiem, konstytuujemy siebie jako autorów tegoż działania i jednocześnie określamy to, kim się staniemy (kim mamy być). W ten sposób tworzymy naszą tożsamość praktyczną, za którą jesteśmy odpowiedzialni. Jak zauważa Ch. Korsgaard, racje moralnego działania (standardy normatywne) są zasadami, które zapewniają nam wewnętrzną integralność potrzebną do sprawczości i tożsamości. Korsgaard, krytykując stanowisko realizmu etycznego, przyjmuje, że jako istoty racjonalne możemy odnaleźć obiektywnie najlepszą drogę, na której dojdziemy do uzasadnienia normy moralnej, której podlegamy. W swoim rozumowaniu wykorzystuje postulat tzw. refleksyjnego wsparcia (wzmocnienia), ang. „reflective endorsement”. W moim wystąpieniu zamierzam podjąć problem tego, jaki sens refleksyjności konieczny jest do przeprowadzenia postulatu „refleksyjnego wsparcia (wzmocnienia)”. Jakie trudności napotyka teza mówiąca o procesie tworzenia się refleksyjnej tożsamości, która ma stanowić źródło normatywności?

W moim wystąpieniu odniosę się do znanych przykładów odmowy świadczenia usług motywowanej przekonaniami religijnymi. Czy odmowa taka nie jest sprzeczna z zasadami rynku jako pewnej instytucji społecznej? Czy nie oznacza dyskryminacji? Pytania tego typu zadają nie tylko prawnicy, lecz także etycy, zwłaszcza jeżeli zajmują się życiem gospodarczym. Po przedstawieniu dwóch przykładów kontrowersyjnych decyzji przedsiębiorców – polskiego i amerykańskiego – chciałbym zastanowić się nad współczesną doniosłością koncepcji doux commerce zaproponowanej przez Monteskiusza, a podjętej po latach przez Alberta Hirschmana i wykorzystywanej przez etyków gospodarczych do dzisiaj. Koncepcja ta – jak postuluje np. Nathan Oman – zakłada konieczność zawieszania osobistych przekonań (i, często, uprzedzeń) tak, aby nikogo nie wykluczać z obszaru dobrowolnej wymiany. Z kolei tzw. swoboda umów, podstawowa dla prawa cywilnego i traktowana jako osiągnięcie cywilizacyjne Zachodu, jest wartościowa nie tylko dlatego, że gwarantuje wolność jednostki, lecz także dlatego, że tworzy rynek będący instytucją społeczną, która nie może nikogo wykluczać. W związku z tym, rynek może być oceniany nie tylko przez pryzmat jego efektywności w zakresie alokacji zasobów, lecz także jako mechanizm, który powinien tworzyć pozytywny kontekst społeczny dla poszczególnych relacji międzyludzkich. Monteskiuszowska idea doux commerce warta jest więc przypominania, podobnie jak zasada trójpodziału władz.

Twierdzenie, że żyjemy w świecie wartości, nie jest jedynie atrakcyjną metaforą, ale odzwierciedleniem rzeczywistej sytuacji ludzkiej. Zagadnienie wartości jest jednak jedną z tych koncepcji, która pojawia się w wielu dziedzinach i niemal w każdej z nich otrzymuje specyficzną dla danej dziedziny definicję. Wieloznaczność i wielopłaszczyznowość tej koncepcji jest zarówno jej ogromnym atutem, jak i źródłem wielu kłopotów w dyskusjach, nie tylko filozoficznych.

Celem wystąpienia jest krótka refleksja nad problematyką wartości oraz istotą doświadczenia aksjologicznego. W oparciu o koncepcje wybranych filozofów przybliżę zagadnienie wartości, ich istnienia oraz ich doświadczania ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji Ja aksjologicznego. Wystąpienie będzie odwoływało się m.in. do koncepcji Romana Ingardena, Tadeusza Czeżowskiego, Henryka Elzenberga i Józefa Tischnera.

Celem wystąpienia jest rozpoznanie epistemologicznych oraz etycznych założeń, będących podstawą systemów przekonań tworzących współczesne stanowiska krytyczno-emancypacyjne związane z globalnym wymiarem sfery gospodarowania. Do systemów tego typu zaliczam m.in. idee ekonomii postwzrostu, konceptualizacje aktywności typu Not-For-Profit czy krytyczne studia nad finansami. Realizacji celu głównego wystąpienia służyć ma uzasadnienie tezy, iż odnośne koncepcje formułują adekwatne poznawczo oraz moralnie pożądane odpowiedzi na niepokoje i oczekiwania współczesnej kultury związane z zagrożeniami globalnego społeczeństwa gospodarującego. Proponowane są dwa poziomy analiz. Analiza pierwszego rzędu to rekonstrukcja myślowego zaplecza wybranych koncepcji krytyczno-emancypacyjnych, ze wskazaniem na ich wymiar etyczny, tj. przyjmowane explicite oraz implicite wartościowania odnośnie do celów gospodarowania, paradygmatu ekonomii oraz procesów typu: destrukcja środowiska przyrodniczego, pogłębianie się nierówności społecznych, rola podmiotów gospodarczych, stan świadomości konsumenckiej. Ta część wystąpienia nawiązywać będzie do rozproszonych w literaturze przedmiotu ujęć i poglądów krytyczno-emancypacyjnych. Analiza drugiego rzędu byłaby próbą wyjaśnienia epistemologicznej oraz etycznej adekwatności postulowanych przez te koncepcje radykalnych zmian w globalnych wzorcach gospodarowania, ich lokalnych reprezentacjach, modelach zarządzania czy przeobrażeń sfery finansów. Wymiar epistemologiczny analiz odwołuje się dorobku środowiska badawczego skupionego wokół założeń i poznawczych rozstrzygnięć społeczno-regulacyjnej koncepcji kultury J. Kmity.

W wystąpieniu zostanie poddany analizie etyczny wymiar takich kategorii jak pamiętanie, odpominanie i zapominanie. Pierwsza część wystąpienia będzie miała charakter eksplikatywny: zostanie w niej zaprezentowane rozumienie trzech wymienionych wyżej kategorii. Odwołując się do poglądów m.in. Fryderyka Nietzschego, Paula Ricoeura, Marca Augé, Tzvetana Todorova czy Haralda Weinricha, autor będzie starał się pokazać, że zapomnienie (spontaniczne i intencjonalne), choć w pierwszym przybliżeniu wydaje się być prostą negacją czy też zaprzeczeniem pamiętania, to jednakże przy głębszej analizie okazuje się być dla trwania człowieka i kultury równie niezbędne jak pamiętanie, i w związku z tym łączy się z nim na wiele skomplikowanych sposobów, przekraczając wymiar prostej negacji. Zostanie też wyróżniona kategoria odpominania (P. Ricoeur, H. Orłowski) jako określenie świadomie podejmowanej pracy pamięci, polegającej nie tylko na odzyskiwaniu zapomnianych treści, lecz także na uświadomieniu samego ich istnienia. W drugiej części wystąpienia trzy wspomniane sposoby odnoszenia się do przeszłości zostaną poddane analizie pod kątem ich etycznej słuszności/niesłuszności w zależności od realizacji przez nie takich wartości jak m.in. solidarność i sprawiedliwość anamnetyczna.

Oczy świata zwrócone są obecnie głównie na Chiny i Indie – drugą i piątą gospodarkę świata, jako doganiające Stany Zjednoczone. Wietnam pozostaje (jak dotąd) poza obrębem większego zainteresowania uczonych, w tym również zajmujących się etyką gospodarczą. Od kilku lat kraj ten rozwija się jednak w imponującym tempie. Wzrost gospodarczy w ostatnich latach wynosi tam 7 PKB rocznie, a jego rola w gospodarce Azji Południowo-Wschodniej (a także na świecie) będzie niewątpliwie coraz bardziej znacząca.

Czemu można przypisywać ten cud gospodarczy Wietnamu, widoczny nawet gołym okiem, gdy odwiedza się kraj: niezwykłej pracowitości ludzi, coraz większej wolności gospodarczej, mądrym decyzjom rządu? Jaki wpływ na ten wzrost może mieć kultura, a w szczególności sposób myślenia ludzi i religie tego kraju? Czy i jakie działania z zakresu etyki podejmowane są w firmach działających w Wietnamie? Jaka jest odpowiedzialność społeczna wietnamskich uczelni oraz czy (i w jakim zakresie) uwzględniają one w swoich programach edukację etyczną uczniów i studentów, którzy będą funkcjonować w sferze biznesu jako pracownicy, menedżerowie i konsumenci?

Na powyższe pytania postaram się udzielić odpowiedzi w proponowanym wystąpieniu. Artykuł powstały w jego wyniku może się stać zalążkiem szerszych badań autora, zapoczątkowanych już wcześniej w trakcie wyjazdu na początku 2019 r. z wykładami do Uniwersytetu Thai Nguyen w Wietnamie. Może się również stać inspiracją dla innych badaczy potencjalnie zainteresowanych przedstawionymi rozważaniami.

Celem wystąpienia jest ukazanie specyfiki etyki zawodowej na bazie autorskiej teorii etyki rozwoju (ang. development ethics). Wydaje się, że istnieją ważne przesłanki potwierdzające odrębność naukową etyki zawodowej i stosowanej. Należą do nich: 1) ujęcie problemu bazujące na życiowych czy też społecznych uwarunkowaniach; 2) metoda prowadzenia refleksji – choćby taka, jak przyjęta w etyce rozwoju metoda normatywno-konstrukcyjna; 3) praktyczne zastosowanie teorii etycznych.

Współczesne zdarzenia z obszaru praktyki ekonomicznej oraz ekonomii jako nauki wskazują, że odwoływanie się w ekonomii do koncepcji CSR staje się coraz powszechniejsze. Obserwując jednak te tendencje pojawia się pytanie, czy jest to stały kierunek w ekonomii, prowadzący do trwałej weryfikacji wciąż triumfujących i charakterystycznych dla ekonomii głównego nurtu paradygmatów, czy też krótkotrwały trend, który ponownie kwestie te zepchnie na margines ekonomii. Prawdopodobnie nikt nie jest w stanie jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie, jednak wielu teoretyków i praktyków coraz częściej podkreśla, że CSR jest ideą, która w znacznej mierze przyczynia się do stabilności, ciągłości oraz przewidywalności procesów gospodarczych. Opierać się jednak musi na następujących fundamentach: teoria, edukacja, praktyka. Przy tym edukację potraktować należy jako filar łączący teorię z praktyką. Poprzez edukację bowiem, intelektualną infrastrukturę CSR z refleksji nad gospodarką, przełożyć można na aspekt praktyczny, ponieważ to studenci jako przyszli politycy i menedżerowie ideę tę będą lub nie będą realizowali w realnej gospodarce.

Celem wystąpienia jest ocena efektów edukacji w domenie CSR na podstawie literatury przedmiotu oraz przeprowadzonych badań wśród studentów kierunków ekonomicznych.

Etyki zawodowe rozmaitych profesji od wielu lat są przedmiotem systematycznych badań w ramach etyki normatywnej i opisowej, a na gruncie polskim co najmniej od czasów klasycznego tekstu Ii Lazari-Pawłowskiej z 1969 r. Badania etyki lekarskiej, inżynierskiej czy zawodów prawniczych urosły do własnych subdyscyplin. Nie pojawiała się jednak dotąd w literaturze refleksja nad etyką uprawiania etyki, a w szczególności nad głoszeniem dyrektyw praktycznych, wynikających z badań etycznych w ramach debaty naukowej i publicznej. 

Naukowe i publiczne wypowiedzi etyków i bioetyków nie tylko mogą budzić kontrowersje (i często tak się dzieje), ale także mogą mieć realne skutki dla funkcjonowania społeczeństw oraz profesjonalnych grup zawodowych czy społecznych. Nawet jeśli ten wpływ na postawy bywa często przez samych etyków przeceniany, to już sam potencjał do powodowania realnych skutków (np. w praktyce medycznej), niekiedy decydujących np. o czyimś życiu i śmierci, wskazuje na istotną etyczną rangę działalności etyków. 

Przedmiotem wystąpienia będzie zarysowanie potencjalnego zakresu i przedmiotów debaty dotyczącej etyki zawodowej etyków. Punktem wyjścia będzie aktualny stan badań nad etyką medyczną, poprzez przeprowadzenie odpowiednich porównań oraz pokazanie możliwości stosowania podobnych narzędzi teoretycznych w debacie nad etyką etyków. Szczególne miejsce w moim wystąpieniu zajmą wnioski dotyczące bioetyki i jej praktycznych konsekwencji.

Etyka gospodarcza wraz z innymi etykami stosowanymi poszukuje podstaw ważnościowych swoich sądów. O możliwości wykorzystania jej w procesie mediacji pomiędzy uczestnikami życia gospodarczego decydują przecież argumenty uzasadniające jej werdykty. Muszą one być przekonujące oraz spełniać wymóg bezstronności. Owszem, w ich pozyskiwaniu pomocna jest etyka filozoficzna. Wobec wielości jej propozycji oraz ich niedostatecznego epistemologicznego ugruntowania, akcent pada na te z nich, którym towarzyszy metaetyczna rekomendacja. Tu zaś wybór narzędzi ulega znaczącemu ograniczeniu. Z tego powodu, poszukiwania etycznej miary zachowującej walory aplikacyjne kontynuowane są w sferze kultury i obyczaju. Tymczasem, to rozszerzenie wymaga ostrożności. Próżno szukać w kulturze gotowej odpowiedzi na pytanie o to, jak być powinno. Kultura, rzecz jasna, zawiera takie odpowiedzi. Zawiera ich jednak więcej, niż spodziewałby się tego etyk poszukujący – w jej obszarze – rozwiązania nurtujących go problemów. Okolicznością utrudniającą owe poszukiwania są zmiany w kulturze Zachodu zachodzące od lat 50. XX wieku. Ich wieloaspektowość sprawia, że nie poddają opisowi za pomocą kryteriów wywiedzionych z jednej doktryny bądź metody. Dlatego pomocna w ich badaniu wydaje się perspektywa ogólniejsza od pozostałych. Ponieważ analiza procesów zapoczątkowanych przez zwrot performatywny donosi się do nich wszystkich, została ona wymieniona w tytule wystąpienia. Jego celem jest wyjaśnienie, dlaczego świat wartości kulturowych, o aktualności których decyduje (zróżnicowana) praktyka nadawania im znaczeń, zasadnie aspiruje do miana normatywnego fundamentu życia zbiorowego, w tym życia gospodarczego.

Bieżący rok (2019) stanowi przełomowy moment dla funkcjonowania, a co ważniejsze – dla tożsamości praktyki, która w Stanach Zjednoczonych istnieje już od przeszło trzydziestu lat. Mowa o etyku medycznym. Zgodnie z najnowszymi ustaleniami Amerykańskiego Towarzystwa Bioetyki i Nauk Humanistycznych (American Society for Bioethics and Humanities / ASBH), w maju tego roku przeprowadzony został po raz pierwszy egzamin certyfikacyjny dla etyków medycznych. Realizacja egzaminu poprzedzona była wieloletnią dyskusją nad zasadnością wprowadzania specjalnej formy akredytacji dla etyków pracujących w placówkach medycznych. Wśród podnoszonych głosów pojawiały się obawy, że ASBH znajdzie się w pozycji jedynego interpretatora i cenzora kompetencji etyków medycznych. Wśród zwolenników akredytacji, przeważała opinia, że taki rodzaj uznania kompetencji wzmocni pozycję tej profesji w strukturze placówki medycznej.

Biorąc pod uwagę fakt pojawienia się nowej profesji, jaką jest akredytowany przez ASBH etyk medyczny, pragnę nakreślić w moim referacie dynamikę, jaka w gronie amerykańskich etyków towarzyszy dyskusjom nad zakresem kompetencji oraz tożsamością etyków medycznych. Moją refleksję pragnę zorientować w szczególny sposób na krytycznej analizie propozycji dr Lisy Rasmussen, która jest jedną z najbardziej wpływowych postaci w środowisku etyków medycznych. W referacie zaprezentuję sposób, w jaki Rasmussen rozumie kwestię kompetencji i tożsamości etyków medycznych. Główną tezą Rasmussen, zawartą w jej najnowszej pracy, jest twierdzenie, że etyk medyczny nie musi posiadać eksperckich kompetencji w zakresie etyki, aby prawidłowo wykonywać zadania przeznaczone w ramach swojej profesji, w szczególności przeprowadzać konsultancje etyczne. Dodatkowo Rasmussen stoi na stanowisku, że etyk medyczny w swojej działalności nie powinien czerpać z metaetycznego instrumentarium, jakie przynależy do etyki normatywnej. W konsekwencji filozof proponuje rozdzielenie, i w pewien sposób skontrastowanie, takich pojęć jak etyka, normatywność oraz moralność. Krytyczna analiza koncepcji Rasmussen przeprowadzona zostanie przy wsparciu dwóch filozofów: Tristrama Engelhardta oraz George’a Agicha. 

Prace tych myślicieli pozwolą mi na wskazanie dwóch niebezpieczeństw związanych z propozycją Rasmussen. Pierwsze niebezpieczeństwo wiąże się z redefinicją tradycyjnego rozumienia etyki normatywnej i wprowadzeniem takich założeń, które w konsekwencji poważnie okaleczą tę dyscyplinę. Na to niebezpieczeństwo wskazuje szczególnie Engelhardt, przeciwstawiając się równocześnie pomysłowi akredytowania etyków medycznych. W referacie przybliżone zostaną jego argumenty oraz logika kryjąca się za nimi. 

Drugie niebezpieczeństwo, jakie płynie z propozycji Rasmussen, związane jest z zaburzeniem szczególnego charakteru relacji między pacjentem a etykiem medycznym, jak również personelem medycznym. Szczególny charakter tej relacji opiera się na rzeczywistości autorytetu. Wnikliwa analiza zagadnienia autorytetu w pracy etyka medycznego przeprowadzona przez G. Agicha pozwala na jasne wskazanie negatywnych konsekwencji, jakie przyniesie optowanie przez Rasmussen za etykiem medycznym bez eksperckiej wiedzy w zakresie etyki oraz unikanie metaetycznego instrumentarium w prowadzonych konsultacjach z pacjentem oraz personelem medycznym. 

Głównym celem referatu będzie zarówno przybliżenie polskiemu gronu amerykańskiego kontekstu praktyki etyki medycznej, jak również wskazanie na interesujący i równocześnie niebezpieczny trend, dążący do redefinicji tradycyjnego rozumienia etyki jako dyscypliny normatywnej oraz rozdzielenia i przeciwstawienia sobie etyki, normatywności oraz moralności, przy równoczesnym odrzuceniu wszelkich metaetycznych narzędzi. Mimo, iż na gruncie polskim nie mamy wyróżnionej praktyki etyka medycznego, niemniej jednak analizując rozwój amerykańskiego kontekstu ośmielę się przypuszczać, iż taka praktyka w niedługim czasie stanie się powszechnym zjawiskiem również w naszym kraju. Ufam, że przedstawiony referat stanie się przyczynkiem do dalszej pogłębionej dyskusji nad kształtem i tożsamością etyki medycznej na gruncie polskim.

Etyka i autonomia stanowią ważne kwestie w praktyce farmaceuty. W dobie transformacji legislacyjnych i kulturowych zawód aptekarza nadal sytuuje się w fazie przejściowej. Stworzenie aktualnego zobowiązania do postępowania zgodnego z ustaleniami środowiska zawodowego, opublikowanego w formie zasad jako kodeks etyki zawodowej, zostało zaproponowane przez Międzynarodową Federację Farmaceutyczną. Zidentyfikowano kategorie problemów etycznych, doświadczanych przez farmaceutów we wszystkich obszarach ich działań, jako wyzwania etyczne wynikające z osobistych rozważań, ze względów ekonomicznych, relacji międzyludzkich, z systemu lub schematu praktyk zawodowych. Opublikowane kodeksy, jak i ich propozycje przedstawiane do publicznej debaty, ukazują obraz współczesnej farmacji, kierunku profesjonalnych działań oraz relacji interpersonalnych. Dokonywane zmiany sugerują przejście od paternalizmu do partnerskiego modelu szeroko rozumianej współpracy z pacjentem, systemem opieki, kolegami. Promocja autonomii pacjenta i przejrzystość oczekiwań stanowi wyzwanie i zadanie, które wymaga racjonalnego namysłu w kontekście odpowiedzialności i troski o zdrowie człowieka. Na wybranych przykładach europejskich kodeksów etyki aptekarza odczytane zostały priorytety działań współczesnych farmaceutów, wskazujące normy określane jako słuszne i wartości, których ochronie albo osiągnięciu działania te mają służyć. Niekompletność rozpatrywanych kodeksów etyki wyraża się w niejednoznaczności uhierarchizowania zasad oraz nielogiczności niektórych zapisów. Zauważa się wielowątkowość faktycznych konfliktów wartości, rzeczywiście zachodzących problemów moralnych ludzi tego zawodu oraz oczekiwania, jakie wiąże się z umocowaniem prawnym zawartym w kodeksie, będącym integralną częścią ustaw o samorządach zawodowych.

Problem dotyczący rezygnacji z uporczywej terapii czy terapii medycznie daremnej nie jest zupełnie nowy, jednakże pozostaje wciąż kontrowersyjny. O złożoności i kontrowersyjności problematyki świadczą między innymi dwie debaty internetowe, które zostały zorganizowane przez Polskie Towarzystwo Bioetyczne w 2009 i 2016 r., w których wzięli udział polscy naukowcy i eksperci różnych profesji. Ożywienie dyskusji na temat uporczywej terapii w ostatnich latach świadczy z jednej strony o relewantności owej problematyki, z drugiej zaś o potrzebie dalszej refleksji filozoficznej (etycznej) w celu poszukiwania zarówno praktycznych, jak i teoretycznych rozwiązań dotyczących określenia terapeutycznych granic przedłużania życia ludzkiego. Ponieważ dyskusja związana z uporczywą terapią i terapią medycznie daremną jest niezwykle złożona, stąd w trakcie swojej prezentacji ograniczę się do odpowiedzi na dwa pytania: Czy jest uprawomocnione zamienne stosowanie terminów „uporczywa terapia” i „terapia medycznie daremna”? Czy należy zrezygnować z terminu „uporczywa terapia” na rzecz terminu „terapia medycznie daremna” w przypadku zaleceń, wytycznych czy standardów postępowania w praktyce medycznej, etycznej i prawnej? Moja wypowiedź będzie skonstruowana w oparciu o definicję uporczywej terapii wypracowaną przez Polską Grupę Roboczą ds. Problemów Etyki Końca Życia, a także w oparciu o zmodyfikowaną wersję tej definicji. W swoim wystąpieniu będę opowiadał się za pozostawieniem terminu „uporczywa terapia” oraz definicji uporczywej terapii w polskich regulacjach bioetycznych i prawnych.

Zgodnie z obecnym status quo w zakresie regulacji prawnych śmierć mózgu może być utożsamiona ze śmiercią człowieka, ponieważ stanowi ona śmierć organizmu. Jednakże empiryczne świadectwa zgormadzone przez Allana Shewmona jasno wskazują na to, że ciała w takim stanie, jeśli są podłączone do respiratora, mogą utrzymywać funkcje charakterystyczne dla żywych organizmów, a co za tym idzie nie mogą być uznane za biologiczne martwe. Dowody zgromadzone przez Shewmona przesądzają o konieczności zmian tych praktyk na oddziałach intensywnej terapii, które są związane z końcem ludzkiego życia. Jedna z możliwości zakłada ponowne zbadanie biologicznej koncepcji śmierci, stanowiącej uzasadnienie dla stosowania neurologicznych kryteriów śmierci. Realizując to zadanie, w moim wystąpieniu przedstawię argumenty na rzecz zastąpienia biologicznej koncepcji śmierci koncepcją moralną, która opiera się na pojęciu nieodwracalnej utraty statusu moralnego człowieka. Podejmę się obrony tego rodzaju koncepcji przed popularnym argumentem wskazującym na to, że moralna koncepcja śmierci jest zbyt niejasna, aby stanowić solidną podstawę dla regulacji prawnych dotyczących stwierdzania śmierci. Wskażę, że dominujący obecnie biologiczny pogląd na śmierć nie jest wcale lepszy pod tym względem, a to dlatego, że jego główna teza, zgodnie z którą wszystkie żywe organizmy umierają w tym samym sensie, czyni użytek z pojęcia organizmu, które nie jest bardziej jednoznaczne na gruncie współczesnej biologii niż pojęcie status moralnego lub osoby na gruncie współczesnej etyki. Argumentuję, iż moralna koncepcja śmierci jest bardziej adekwatna, ponieważ w sposób bezpośredni odpowiada na nasze praktyczne zainteresowanie procedurą stwierdzania śmierci, tzn. uznaje ona za zmarłych tych ludzi, którym nie można już w żaden sposób pomóc ani zaszkodzić.

W przedstawionym referacie wracam do tematu, jaki poruszałam na poprzednim Zjeździe Filozoficznym oraz do własnej pracy nad problemem śmierci. Za przewodniczkę na tej drodze wybieram Elizabeth Kübler-Ross oraz jej drogę zbliżenia się do śmierci i jej zrozumienia.

Kübler-Ross – amerykańska lekarka szwajcarskiego pochodzenia – jest osobą, która najpierw na terenie Stanów Zjednoczonych, a później także poza ich granicami, uczyła lekarzy, jak stanąć wobec śmierci. Poświęciła temu swoje publikacje, pracę oraz życie. W jej najsłynniejszej (i moim zdaniem najlepszej) książce pt. „Rozmowy o śmierci i umieraniu” pisała, że tylko wtedy lekarz będzie mógł odpowiedzieć na śmierć pacjenta, kiedy sam przejdzie drogą zrozumienia przez siebie śmierci. Niestety, w jej publikacjach jest widoczna dysproporcja między opisami spotkania ze śmiercią pacjentów, a doświadczeniami lekarzy. Nie ma u niej przedstawionej drogi, jaką ma przemierzyć ten, kto w swojej pracy styka się z ludźmi umierającymi. Są (raczej skąpe) wzmianki czy informacje o warsztatach, jakie Kübler-Ross prowadziła najpierw sama, a później ze współpracownikami, jednak nie ma opisu samego procesu ani spotkań. Tymczasem Kübler-Ross podkreśla ogromną wagę przejścia wspomnianego procesu przez lekarza, stawiając wręcz tezę, że bez tego niemożliwe jest właściwe odniesienie się zarówno do śmierci, jak i do pacjenta. Jeśli lekarz tego nie zrobi, będzie prowadził „fałszywe” (tzn. konwencjonalne), nieodnoszące się do istoty rozmowy z pacjentem (np. o wiośnie, kiedy i on, i pacjent wiedzą, że tej wiosny pacjent nie dożyje).

Niemniej nie jesteśmy bezradni, bowiem Kübler-Ross pokazała drogę do zrozumienia śmierci przez siebie. Jest ona rozpisana w poszczególnych publikacjach autorki, ale najintensywniej zawiera się w jej autobiografii „Koło życia”. Do tej książki w szczególny sposób będę się odwoływać, by pokazać etapy, w jakich człowiek może zbliżyć się do śmierci. 

Za przedstawioną propozycją stoi nie tylko fakt, że Kübler-Ross jest znana jako „Lady of Death” (określenia tego nie lubiła), ale przede wszystkim dlatego, że zachowała w swoim podejściu to, co nazwalibyśmy humanistycznym stosunkiem do świata i człowieka. Ponadto, pisała i myślała poprzez swoje doświadczenia, np. „Pamiętam śmierć pewnego bogatego szwajcarskiego gospodarza…”. I to ostatnie wydaje się być szczególnie ważne w określaniu relacji między lekarzem a pacjentem, zwłaszcza dziś.

Przedmiotem wystąpienia będzie przegląd najważniejszych założeń i argumentów pojawiających się na gruncie bioetyki, zarówno tych z paradygmatu ściśle naukowego, jak i tych odwołujących się do przesłanek metafizycznych, w tym także wyrażających stanowisko Kościoła katolickiego. Faktem bowiem jest, że zarówno nauka, jak i religia są wykorzystywane w tej debacie, inspirują uczestników sporów dotyczących początku i końca życia ludzkiego. Co jest kwestią wiedzy, a co wiary we współczesnych debatach bioetycznych? Problemy dotyczące np. zapłodnienia wspomaganego czy wykorzystania komórek macierzystych embrionów ludzkich w badaniach naukowych wywołują gorące spory. Uczestniczą w nich filozofowie wychodzący od różnych założeń światopoglądowych. Niektóre argumenty wyrastają ponad dychotomię nauki i wiary, co sugerować może, iż nie jest to właściwe przeciwstawienie. Celem referatu będzie namysł nad tym, do jakiego stopnia przestrzeń nauki i wiary warunkuje przyjęte linie argumentacyjne i rozwiązania proponowane przez współczesnych bioetyków oraz czy ewentualna przepaść pomiędzy tymi sferami przekłada się na niemożność pogodzenia stanowisk.

W ostatnich latach na całym świecie rozwija się plaga pedofilii, która stała się nową formą niewolnictwa w wymiarze globalnym. Z jednej strony w wielu krajach są podejmowane różnego rodzaju inicjatywy społeczne i polityczne, których celem jest walka z wykorzystywaniem seksualnym osób nieletnich, z drugiej – Internet i nowoczesne technologie informatyczne dają pedofilom radykalnie nowe możliwości, gdy chodzi o kontakt z dziećmi w świecie wirtualnym czy dystrybucję materiałów pedopornograficznych. 

Pedofilia w sensie szerokim oznacza wykorzystywanie seksualne dzieci i młodzieży poniżej 18. roku życia. Natomiast pedofilia w sensie ścisłym dotyczy molestowania seksualnego dzieci przed okresem dojrzewania. Wykorzystywanie małoletnich w wieku 12-18 lat jest nazywane efebofilią. Kluczową sprawą w sporze o pedofilię jest rzetelna argumentacja filozoficzna, która zwraca uwagę na moralne zło relacji seksualnych między osobami dorosłymi a dziećmi. Etyczne aspekty pedofilii stały się przedmiotem szerszej refleksji filozoficznej dopiero w latach 90. ubiegłego stulecia.

Wydaje się, że nie ma jednego uniwersalnego modelu nadużyć seksualnych wobec nieletnich. Poszczególne regiony świata, kultury i religie mają w tej materii swoją specyfikę. Celem wystąpienia jest ukazanie głównych aspektów etycznych dramatu pedofilii oraz analiza specyfiki tego zjawiska w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w których niezwykle ważnym czynnikiem, sprzyjającym ukrywaniu przypadków molestowania seksualnego dzieci, są moralne konsekwencje komunizmu: hipokryzja, podwójna moralność, mentalność à la „homo sovieticus”.

Jednym z szeroko dyskutowanych w literaturze etycznej problemów związanych z zaburzeniami jest, obok problemu przymusu w leczeniu osób chorych psychicznie, problem odpowiedzialności tychże osób. Ten ostatni problem może być różnie rozumiany. Z jednej strony chodzi o to, czy zaburzenia psychiczne zwalniają z odpowiedzialności za popełnienie czynu prawnie zabronionego. W tym wypadku mamy do czynienia z określonym rodzajem odpowiedzialności – instytucjonalnej (prawnej), której przedmiotem jest głównie konkretne działanie lub zespół takich działań. Z drugiej jednak strony możemy zapytać o to, czy osobę z zaburzeniami psychicznymi można uznać za podmiot zdolny do bycia odpowiedzialnym, i to w kontekstach innych niż konteksty instytucjonalne (w przypadku kontekstu instytucjonalnego/prawnego mówilibyśmy o ubezwłasnowolnieniu całkowitym lub częściowym).

W moim wystąpieniu abstrahuję od problemu prawnej odpowiedzialności osób z zaburzeniami za swoje działania i stawiam pytanie, czy są one – i w jakim sensie – zdolnymi do odpowiedzialności podmiotami. Dokładniej rzecz ujmując, chcę zadać pytanie, czy koncepcje inspirowane zaproponowanym przez P. F. Strawsona rozwiązaniem problemu odpowiedzialności w kategoriach „reactive attitudes” są w stanie właściwie ująć fenomen odpowiedzialności osób z zaburzeniami psychicznymi. W moim wystąpieniu pytam o możliwość języka moralnego, w którym dałoby się wyrazić problem odpowiedzialności w przypadkach marginalnych. Innym zagadnieniem – przeze mnie nieporuszanym – jest analiza związku danego konkretnego zaburzenia psychicznego (np. depresji) ze zdolnością do bycia odpowiedzialnym podmiotem.

Referat ma na celu przybliżenie sposobu powstania i funkcjonowania koncepcji spektrum autyzmu. Koncepcja ta zrodziła się przede wszystkim ze względu na potrzebę włączenia do klasyfikacji zaburzeń autystycznych, także tych najlżejszych, łącznie z zespołem Aspergera. Powstała w ten sposób struktura, niepozbawiona zresztą wad, przynosi ze sobą ważne konsekwencje praktyczne: w zakresie indywidualnej diagnostyki i terapii, ale też prawne i społeczne. Jak sądzę, może być też źródłem namysłu filozoficznego w zakresie analizy samych włączonych do spektrum zaburzeń (różnych rodzajów modalności tak szeroko pojętego autyzmu: od ograniczeń cielesnych przez różne stopnie niemożności podzielania wspólnej z innymi ludźmi „formy życia”, aż po niechęć do takiego podzielania), jak i analizy etycznych konsekwencji ujęcia ich w jedną kategorię.

W bioetyce od pewnego czasu trwa spór wokół pojęcia human enhancement. Strony tego sporu wyznacza się zazwyczaj symetrycznie, według udzielanego poparcia omawianemu zjawisku, na przeciwników i zwolenników, biokonserwatystów i bioliberałów. Jednak w zależności od zajmowanej pozycji w sporze, strona przeciwna w różny sposób jest dookreślana. Fundamentalnym problemem jest znaczenie pojęcia, którego spór dotyczy (w j. polskim, w zależności od interpretacji słowa enhancement – tłumaczonego jako wzmocnienie, zwiększenie, udoskonalanie, ulepszanie itd. – może mieć ono sens tylko deskryptywny lub także normatywny). Nie ma bowiem jasności, w jakich kategoriach można ujmować te pojęcie (jako zestawiane z pojęciem terapii, jako dotyczące czegoś, co wykracza poza normę medyczną, jako anormatywna konsekwencja rozwoju biomedycznego, jako obowiązek wobec przyszłych pokoleń, jako element strategii kierowanej ewolucji, jako coś, co jest dobre dla ludzi itd.). Autorzy różnie definiują samo pojęcie, a zatem swoje i oponentów miejsce w sporze. Z tego powodu ciekawe wydaje się podjęcie próby przedstawienia dynamiki sporu i pokazanie, jak przedstawiciele różnych stanowisk podchodzą do tego, na czym w ogóle polega sam spór. 

W „Przyszłości natury ludzkiej” Jürgen Habermas zwraca uwagę na różnice w dyskusji niemieckich i amerykańskich badaczy. Pierwsi pytają o to, czy inżynieria genetyczna będzie (czy powinna) się rozwijać. Drudzy natomiast pytają o to, jak wdrożyć niekwestionowany przez nich rozwój. Habermas w swym eseju prezentuje obawy odnośnie do manipulacji genetycznej i jej konsekwencji dla samowiedzy człowieka jako istoty moralnej, dla której przynależność gatunkowa stanowi ważny kontekst. John Harris w „Enhancing Evolution” stanowisko Habermasa określa mianem „strusiej etyki” i sam zachęca do wpływania na ewolucję gatunku ludzkiego, tak, żeby stała się ewolucją udoskonalającą – służącą dla dobra człowieka. Ponieważ autorzy nie tylko nie zgadzają się ze sobą, ale i wyrastają z dwóch różnych tradycji filozoficznych oraz prezentują dwa nieprzystające do siebie sposoby prowadzenia dyskusji, interesujące wydaje się podjęcie próby zestawienia ich stanowisk w kontekście sporu o human enhancement.

Bestsellerowa książka Michela Sandela “Czego nie można kupić za pieniądze?” (2012), ze swoją przestrogą przed degradującym i uprzedmiatawiającym działaniem rynku oraz przed społeczeństwem, gdzie “wszystko jest na sprzedaż”, znajduje entuzjastycznych zwolenników, zarówno po prawej jak i po lewej stronie sceny politycznej. Pierwsi zachwyceni są głównie „moralnym przesłaniem i ostrzeżeniem przed degradacją wartości”, drudzy – przede wszystkim krytyką rynku będącego głównym narzędziem kapitalizmu i źródłem niesprawiedliwego uprzywilejowania bogatych. Jednym i drugim w dużym stopniu wystarcza „siła słusznego oburzenia”, które Sandel umiejętnie podsyca, podając dziesiątki „gorszących” przykładów nagannego i niesprawiedliwego utowarowienia różnorakich dóbr.

Nieco bardziej zwartą linię argumentacyjną przeciwko czynieniu niektórych dóbr przedmiotem wymiany rynkowej przedstawił Sandel w swoim wcześniejszym wykładzie pod tym samym tytułem, wygłoszonym w 1998 r. na Uniwersytecie Oxfordzkim. Przedstawione w nim argumenty starał się w trakcie przygotowania późniejszej książki (jak sam przyznaje w jej zakończeniu) przełożyć „na język zrozumiały dla odbiorców nieakademickich”. Zatem przedmiotem wystąpienia będzie właśnie źródłowy wykład Sandela z roku 1998. Zamierzam pokazać, że argumenty Sandela są nieraz niekonkluzywne, czasem wewnętrznie sprzeczne i często demagogiczne, posługujące się wręcz zafałszowanymi danymi na temat faktów – wszystko zaś często z powodu ideologicznych motywacji stojących w istocie za jego poglądami. W konsekwencji jego późniejsza książka – w której argumenty te są jeszcze bardziej powierzchowne i nieraz czysto retoryczne – z pewnością nie zasługuje na uznanie, jakim się cieszy.

Na zakończenie próbuję zasugerować, w jakim zakresie argumenty Sandela mogłyby być konkluzywne i czego naprawdę nie można kupić za pieniądze. Okazuje się, że to nieporównanie mniej, niż chciałby twierdzić Sandel.

W referacie zaproponujemy (Piotr Kulicki, Michael Musielewicz i Robert Trypuz) ideę wykorzystania etyki cnót jako teorii metaetycznej dla samochodów autonomicznych, stanowiącą alternatywę dla utylitaryzmu i deontologii. Jesteśmy przekonani, że ta teoria jest bardziej odpowiednia w sytuacjach, gdy mechanizmy sterujące samochodem opierają się na technikach uczenia maszynowego, jak ma to miejsce w aktualnie dostępnych rozwiązaniach technologicznych. Propozycja nasza stanowi punkt widzenia na etykę samochodów autonomicznych, pozwalający rozumieć konstrukcję i sposób działania takich urządzeń w kontekście moralności. Pozwoli to łatwiej uzyskać szeroką akceptację społeczną dla włączenia do powszechnej eksploatacji samochodów bez kierowców. Zaprezentujemy główną ideę naszego rozwiązania i omówimy pewne cnoty, które można zastosować w odniesieniu do samochodów autonomicznych, rozumianych jako podmioty moralne (moralne agenty), m. in. sprawiedliwość, życzliwość i odwagę. Przedstawimy również sposób, w jaki etykę można włączyć do procedur uczenia się samochodów i jak logika deontyczna może przyczynić się do tego przedsięwzięcia.

Upowszechnienie systemów sztucznej inteligencji można traktować jak wielki eksperyment społeczny, którego skutków nie jesteśmy pewni, choć możemy być pewni, że będzie on miał poważne konsekwencje etyczne. Celem referatu będzie zaprezentowanie głównych obszarów etyki sztucznej inteligencji jako działu etyki stosowanej.

Etykę sztucznej inteligencji można podzielić na dwa działy: etykę dla sztucznej inteligencji oraz etykę w sztucznej inteligencji. Pierwszy dział obejmuje kwestie etyczne dotyczące relacji między ludźmi, którzy tworzą, wykorzystują i użytkują sztuczną inteligencję. Drugi – zagadnienia etyczne odnoszące się do relacji między systemami sztucznej inteligencji i ludźmi, czyli przede wszystkim implementację reguł etycznych w systemach działających w świecie fizycznym.

Etyka dla sztucznej inteligencji obejmuje prawa podstawowe, wartości i zasady. Uznawane w świecie demokratycznym prawa podstawowe wyrażają wartości, których ochronę uznajemy za szczególnie ważną i zapewniają podstawę do formułowania zasad etycznych. Wartości służą natomiast jako wskazówki przy konkretyzacji i realizacji zasad. Omówię wpływ rozwoju i upowszechnienia sztucznej inteligencji na prawa podstawowe i wartości.

Część systemów sztucznej inteligencji wchodzi w interakcje z ludźmi w świecie fizycznym. Tego rodzaju interakcje rodzą wiele problemów etycznych, związanych z wyrządzeniem szkody ludziom. Prowadzi to do konieczności implementacji w takich systemach sztucznej inteligencji wartości i zasad etycznych, co pozwoli zapewnić przewidywalność ich zachowań oraz ochronę praw ludzi, wchodzących z nimi w interakcje. Te dwie opcje omówię ona przykładzie programu The Moral Machine realizowanego przez Massachussetts Institute of Technology oraz prób zastosowania teorii sprawiedliwości Johna Rawlsa w uczeniu maszynowym i samochodach autonomicznych. Przedstawię również dotychczasowe praktyczne implementacje zasad etycznych w maszynach wyposażonych w sztuczną inteligencję na przykładzie robota Nao.

Burzliwy dyskurs dotyczący moralnej dopuszczalności rozwoju i użycia Autonomicznych Robotów Bojowych posłużyć może za źródło wielu pożytecznych lekcji dotyczących: 1) uprawiania etyki stosowanej jako dyscypliny; 2) używania narzędzi filozoficznych do rozstrzygania sporów w obrębie polityk publicznych. Ilustrując rzecz przykładami zaczerpniętymi z tego dyskursu, postaram się w wystąpieniu sformułować kilka zasad, których przestrzeganie wydaje się niezbędne dla uprawiania etyki stosowanej w sposób prawidłowy. Wysunę tezę, że stosowanie się do tychże zasad może być probierzem pozwalającym na odróżnienie rzetelnego stanowiska etycznego, będącego wynikiem skrupulatnej analizy wszystkich istotnych czynników, od opartej na nieoszlifowanych intuicjach czy osobistych antypatiach opinii, jakże często przebierającej się dziś w szatki filozofii. Mam nadzieję, że koncentrując się na metodologicznych i metaetycznych aspektach moich badań z pogranicza etyki wojny i stosowanej etyki technologii, będę w stanie uczynić wystąpienie interesującym także dla osób niekoniecznie zaciekawionych ich bezpośrednimi rezultatami.

1. N. Hohfeld dokonał analizy podstawowych pojęć prawnych oraz zaproponował szereg relacji (deontycznych) pomiędzy tymi pojęciami. Praca Hohfelda stanowi podstawowe podłoże teoretyczne rozważań podjętych w abstrakcie.

Ze wszystkich relacji pomiędzy pojęciami prawnymi, jakie zaproponował Hohfeld, szczególnie interesująco jawi się relacja, jaka zachodzi pomiędzy uprawnieniami/prawami podmiotu a obowiązkami, jakie uprawnienia te generują po stronie innych podmiotów. Z taką sytuacją mamy do czynienia, gdy osoba lub instytucja z tytułu posiadanego uprawnienia może rościć sobie prawo, które – w momencie sformułowania tego roszczenia – wytworzy obowiązek po stronie innej osoby bądź instytucji. Zazwyczaj jasne jest, kto jest właściwym adresatem takiego roszczenia, a tym samym, kto jest związany obowiązkiem powstałym w ten sposób. Jednak czasami tak nie jest. Ten problem występuje na przykład wtedy, gdy prawa lub zezwolenia mają charakter ogólny.

Nasze rozważania zilustrujemy dwoma przykładami. Pierwszy dotyczy przepisów aborcyjnych w polskim prawie. W pewnych okolicznościach aborcja jest dozwolona i może być przeprowadzana w ramach publicznego systemu opieki zdrowotnej. Istnieje jednak klauzula sumienia, która pozwala lekarzom odmówić wykonania aborcji. Podczas naszego wystąpienia postaramy się ustalić, czy są okoliczności, w których lekarz jest zobowiązany do wykonania aborcji niezależnie od klauzuli sumienia. Drugi przykład dotyczy zderzenia wolności słowa i wolności przedsiębiorczości. Rozważymy sytuację, w której właściciel drukarni odmówił wydrukowania plakatu, ponieważ nie zgadzał się z jego treścią. Jesteśmy zainteresowani w tym przypadku określeniem okoliczności (zakładając, że takie istnieją), w których zachodzi obowiązek podjęcia takiej pracy. W obu przykładach zakładamy, że społeczeństwo chce chronić nadane uprawnienia lub prawa: zezwolenie na aborcję w pewnych okolicznościach w jednym przypadku oraz wolność wypowiedzi w drugim. W obu przypadkach mamy do jednak czynienia z sytuacją, w której podmiot nie może zrealizować swojego prawa lub zezwolenia bez udziału osób trzecich: lekarza lub drukarni.

Nasze rozumienie uprawnienia pochodzi od J. S. Milla, który uważa, że „[w]hen we call anything a person’s right, we mean that he has a valid claim on society to protect him in the possession of it, either by the force of law, or by that of education and opinion”. W związku z tym oczekujemy, że w przypadku praw i zezwoleń musi istnieć sposób, w jaki osoba lub organizacja posiadająca prawo (zezwolenie) jest w stanie je zrealizować z udziałem innych członków społeczeństwa, gdy taki wkład jest konieczny.

Istnieje wiele podmiotów (lekarze i drukarnie), które mogą być potencjalnie zobligowane, a każdy z nich może mieć powody do odmowy współpracy. Jednak ta odmowa nie może uniemożliwić realizacji czyjegoś roszczenia. Ponadto podmioty są niezależne i nie tworzą skoordynowanej struktury. Kto i kiedy ma obowiązek przyczynić się do realizacji uprawnień podmiotowych?

Proponujemy rozwiązanie, w którym ostatni dostępny potencjalny wykonawca roszczenia jest zobowiązany do pomocy, gdy wszyscy inni odmawiają. Istnieje wiele intuicyjnych zastrzeżeń do tego rozwiązania. Niemniej jednak uważamy, że warto dyskutować, a formalizacja jest dobrym sposobem na zbadanie jej szczegółów i konsekwencji.

Nasze rozważania przeprowadzimy z użyciem struktury formalnej (nC+ autorstwa M. Sergota i R. Cravena), w której będziemy w stanie wyrazić:

1. jak zmienia się świat: sytuacje (stany rzeczy, rzeczywiste i możliwe światy w różnych momentach czasu) i przejścia między sytuacjami (historie);
2. które sytuacje i przejścia są dobre, a które złe;
3. co czynią podmioty działające i jak ich działania przyczyniają się zmiany aktualnej sytuacji;
4. które prawa (zezwolenia) mają być chronione przez system normatywny;
5. które zachowania agentów są obowiązkowe.

Pytania o samoistną wartość przyrody to nie tylko abstrakcyjna spekulacja filozoficzna. Mają one znaczenie dla kształtowania postaw jednostek, dla inspirowania i motywacji do działania. Poszerzają horyzonty poznawcze, skłaniają do empatii wobec istot pozaludzkich i ujrzenia sieci współzależności, której jesteśmy elementem. 

Tradycyjna, personalistyczna koncepcja etyki przyznaje samoistną, wewnętrzną wartość ludziom, wobec których przyroda ma wartość służebną, instrumentalną. Etyka środowiskowa próbuje przezwyciężyć antropocentryczne i personalistyczne nastawienie tradycyjnej etyki. Podkreśla samoistną, niezależną od ludzkich potrzeb wartość przyrody.

W ramach nieantropocentrycznej etyki środowiskowej wyróżnia się nurty indywidualistyczne i holistyczne. Biocentryczny indywidualizm rodzi problemy z rozstrzyganiem konfliktów interesów różnych organizmów i hierarchizacją istot, może utrudniać działania i nie dostrzegać zależności dobra indywiduów od stanu wspólnot biologicznych. Holistyczna etyka ekocentryczna nie liczy się z dobrem jednostek. Holizmowi etycznemu należy przeciwstawić holizm praktyczny, jako postulat metodologiczny w podejściu do zagadnień ekologicznych. Byty przyrodnicze powinny być rozpatrywane w kontekście wzajemnych relacji.

W długofalowej pespektywie dobro ludzi i samoistne dobro przyrody jest zbieżne. Zarówno radykalna, biocentryczna, jak i umiarkowana antropocentryczna etyka ekologiczna mają wspólny cel: przezwyciężenie konsumpcyjnego indywidualizmu i dominację dyskursu ekonomicznego. Taką konwergencję można uzyskać na gruncie pragmatycznego nurtu etyki ekologicznej. Nurt ten wskazuje, że w ramach etyki środowiskowej istnieje fałszywy dylemat: albo dbamy o dobro ludzi i wartość przyrody ze względu na człowieka, albo o samoistną, wewnętrzną wartość przyrody.

Tymotejska władza zawierająca przekonania moralne stanowi fundament pedagogiki platońskiej. Thymós zawiera przedrefleksyjne przekonania moralne o tym, kiedy powinien pojawić się wstyd, u kogo należy poszukiwać uznania, komu i w jakich okolicznościach należny jest gniew oraz umożliwia kształtowanie – obojętnej na prawdziwość bądź fałszywość swoich własnych przedstawień (phantasmata) – wyobraźni moralnej. Jej formowanie odbywa się na drodze orientowania thymós na cele takie jak: reputacja, honor, ambicja, wyróżnienie, cześć, itp. Dusza gniewliwa, dzięki wrażliwości na oddziaływania rozumu (to logistikon), jest zdolna poskramiać niezależną od rozumu duszę popędliwą (epithymiai), która jest obojętna na aktywność fantazmatyczną i możliwą dzięki niej edukację poprzez obrazy. Popędy, jako pozbawione intencjonalności, są obojętne na jakości przedmiotów, poprzez które umożliwiają ludziom zaspokojenie, ponadto nie podporządkowują się one żadnej hierarchii celów, ponieważ rządzi nimi nieumiarkowanie (pleonexia). W ujęciu Platona wyobraźnia ma być co do zasady moralna, a więc adekwatnie ukierunkowana przez pedagogikę tymotejską i jako taka stanowi ona troskę o duszę gniewliwą, dla której cnotą jest męstwo. Platon był zainteresowany odkryciem metody, dzięki której możliwe byłoby związanie wytrzymałym wędzidłem duszy popędliwej z władzą tymotejską tak, aby popędliwość ukierunkować w stronę fantazmatów, a te z kolei oddać władzy thymós. W jego opinii najlepszą metodą sublimacji popędliwości byłoby uwikłanie jej w walkę o uznanie, a więc jak najściślejsze uzależnienie od części tymotejskiej. Paradoks towarzyszący temu pomysłowi dotyczy potencjalnego uznania moralnej prawomocności walki o uznanie przez ludzi pozbawionych społecznego uznania z powodu niespełnienia wymagań stawianych istocie myślącej, a także tych, które utraciły szacunek do samych siebie, a więc podmiotów moralnych poddanych atimii.

Celem referatu jest przedstawienie, analiza i próba oceny trafności i aktualności F.A. von Hayeka koncepcji wolności. W części sprawozdawczej rozważań zaprezentowane zostaną główne wyznaczniki podstawowego jego zdaniem pojęcia wolności – podsumowane zostaną jego poglądy na temat treści i zakresu pojęcia wolności zawarte w jego książce The Constitution of Liberty, jak również rozproszone w innych dziełach. Nacisk położony zostanie na to, że postulowana w rozważaniach Hayeka wolność ma wymiar indywidualny, wiąże się przede wszystkim z brakiem zbędnego przymusu (nacisków i restrykcji); stanowi wartość autoteliczną, która nie jest uzasadniana utylitarystycznie, nie umniejsza wartości wolności fakt, że wiąże się z ryzykiem porażek i błędów. Analizy koncepcji dotyczyć będą zarówno kwestii normatywnych (bronione idee), jak również metaetycznych (dopuszczalne podmioty relacji, które stanowią nośniki wolności; uzasadnienia; przesunięcia kategorialne w definiowaniu pojęć etycznych). Zostaną podjęte pytania o „przekonywalność” i aktualność zaprezentowanych poglądów Hayeka.