Kosmologia współczesna znajduje się w niezwykle ciekawym stanie z punktu widzenia filozofii nauki. Z jednej strony nowe eksperymenty i obserwacje pozwalają na coraz dokładniejszą estymację parametrów kosmologicznych (kosmologia wysokiej precyzji); z drugiej strony operujemy pojęciami ciemnej energii czy ciemnej materii bez wglądu w ich naturę; wprowadzane są ponadto niefalsyfikowalne idee np. multiverse.
Z metodologicznego punktu widzenia sytuacja jest bardzo specyficzna: zamiast fundamentalnego (kauzalnego) wyjaśnienia oferowany jest fenomenologiczny opis w terminach parametrów. Generuje to także problem degeneracji kosmologii (obserwacje wyznaczają zbiór modeli kosmologicznych, a nie pojedynczy model).
W wystąpieniu podejmuję zasadniczy problem: czym powinna być w takim razie filozofia kosmologii? Twierdzę w ogólności, że powinna być metasystemową refleksją nad praktyką badawczą kosmologów i stosowanymi przez nich metodami, oraz nad budowanymi przez nich modelami.
W kosmologii modele teoretyczne reprezentują badane układy empiryczne, a teorie naukowe są jednymi z wielu konceptualnymi narzędzi, które służą do ich konstrukcji. Przy czym modele teoretyczne zyskują w praktyce badawczej dość dużą autonomię, umożliwiając badanie i przeprowadzanie eksperymentów. Dla filozofa nauki kosmologia współczesna jest ciekawym polem do dyskusji na temat statusu modeli z punktu widzenia klasycznego w filozofii nauki sporu realizm – antyrealizm. Z jednej strony można powiedzieć, że model kosmologiczny operuje użytecznymi fikcjami (ciemna energia, ciemna materia), z drugiej strony akceleracja ekspansji Wszechświata jest „uchwytna” empirycznie (nie jest fikcją).
W swoim wystąpieniu wykorzystam schemat pojęciowy stanowisk Nancy Cartwright i Basa van Fraassena. Bronię tezy antyrealistycznej w odniesieniu do modeli kosmologicznych oraz tezy realistycznej wobec zjawisk fizycznych, które próbujemy opisać za pomocą pojęć ciemnej energii i ciemnej materii.