Istotna część nauki ekonomii oparta jest na założeniu racjonalności jednostek, uczestników rynku. Jednostka jest racjonalna jeśli dokonuje racjonalnych wyborów. Tradycyjnie w ekonomii wyróżnia się trzy podstawowe koncepcje owych racjonalnych wyborów:

• Racjonalność według porządkowej teorii użyteczności,
• Racjonalność według teorii oczekiwanej użyteczności oraz
• Racjonalność według teorii gier. (Hausman, McPherson i Satz, 2017)

Każda z nich ma swoją specyfikę i każda może posłużyć do dokonywania ekonomicznych analiz zachowań jednostek. Każda ma zarówno walor deskryptywny (twierdzi ze jednostki w istocie zachowują się wedle jej założeń) jak też normatywny (postuluje podejmowanie decyzji „racjonalnych”, czyli zgodnych z odpowiednią koncepcją racjonalności). Teorie te są poniekąd odpowiedzialne za potoczne rozumienie tzw. homo oeconomicusa czyli człowieka maksymalizującego swoją użyteczność. W referacie zostaną pokrótce przypomniane te klasyczne koncepcje oraz wskazane różnice między nimi.

Kluczowa cześć referatu dotyczyć będzie jednak racjonalności ekologicznej, które to pojęcie w ekonomii wprowadzone zostało przez V. Smitha (Smith, 2003) i G. Gigerezera,  ale nawiązuje silnie do racjonalności spontanicznego porządku u Hayeka (Hayek, 1983). Według Smitha to: „…emergentny porządek oparty na kulturowych i biologicznych procesach ewolucyjnych u podstaw których leży zasada prób i błędów.” Przeciwstawiona jest ona klasycznym koncepcjom racjonalności, nazwanych tu „racjonalnością konstruktywistyczną”.

Wskazać można na trzy podstawowe różnice:

• Racjonalność konstruktywistyczna jest racjonalnością przypisaną jednostce, która podejmuje decyzje indywidualne w oparciu o własne preferencje i ich analizę. Racjonalność ekologiczna jest zwykle racjonalnością określonej zbiorowości. Indywidualne preferencje są co najwyżej wtórne. Rozpowszechnianie się określonych wzorców decyzyjnych jest podporządkowane rezultatom końcowym rozwoju systemu. Wzorce te nigdy nie są stałe, gdyż nie jest stałe środowisko, w którym są stosowane.
• Racjonalność konstruktywistyczna opiera się na założeniu że określony porządek społeczno-ekonomiczny jest wynikiem szeregu racjonalnych (klasycznie) decyzji tychże jednostek. W racjonalności ekologicznej logika procesu decyzyjnego jest poza świadomością lub nawet poza zakresem kognicji jednostek. Jest „spontaniczna”.
• Racjonalność ekologiczna może być następczo rekonstruowana, także w oparciu o wyniki badań empirycznych i eksperymentów. Może być także modelowana, co ekonomiści wykorzystać mogą do tworzenie predykcji rozwoju określonego ekosystemu. Nie ma jednak, w przeciwieństwie do racjonalności klasycznej, waloru normatywnego. Nie może stanowić wzorca do podejmowania „racjonalnych” decyzji.

Referat uzupełnią przykłady z jednej strony eksperymentalnie stwierdzonych odchyleń podejmowanych przez jednostki decyzji od przewidywań klasycznej racjonalności, a z drugiej strony przykłady wyjaśnień owych odchyleń poprzez koncepcje racjonalności ekologicznej. Podane zostaną też przykłady wykorzystania tej koncepcji racjonalności do współczesnych analiz kryzysów ekonomicznych.