„Filozof zajmuje się problemem jak lekarz chorobą” – to zdanie Ludwiga Wittgensteina wyraża odradzającą się współcześnie starożytną wizję filozofii jako terapii – terapii duszy, dokonywanej za pomocą argumentów zmieniających ludzkie myślenie. Takiej wizji zdaje się przeciwstawiać inna uwaga autora „Dociekań filozoficznych”, zgodnie z którą filozofia „nie może w żaden sposób naruszać faktycznego użycia języka” (a więc i sposobu myślenia), lecz „zostawia ona wszystko tak jak jest”.

Przedmiotem mojego wystąpienia będzie próba rozważenia powyższego dylematu w odniesieniu do religii. Problem jest o tyle istotny, iż wiele współczesnych form religii posiada cechy, które wydają się dysfunkcyjne – zarówno w stosunku do jednostki, która uczestniczy w danej tradycji religijnej, jak i na płaszczyźnie społecznej. Istnieją formy religii, które „wymagają terapii”. Czy taką terapią może być filozofia?

Chcąc odpowiedzieć pozytywnie na powyższe pytanie, należy zmierzyć się z zarzutami, iż filozofia nie ma kompetencji, by cokolwiek osądzać, a tym bardziej zmieniać w religii. Zarzuty takie są formułowane (1) zarówno na terenie samej filozofii (iż filozofia i religia to różne, autonomiczne „gry językowe”, zaś każda „gra” posiada sobie właściwe reguły, które nie mogą być osądzane i zmieniane w świetle reguł innej „gry”), jak i (2) z perspektywy religijnej (że religia opiera się na boskim objawieniu i wszelkie czysto ludzkie roszczenia do osądu tego, co pochodzi ze sfery absolutnej, są nieuzasadnioną, a wręcz bluźnierczą uzurpacją).

W moim wystąpieniu chciałbym zmierzyć się z powyższymi zarzutami i (a) pokazać, że istnieje sposób filozofowania, wobec którego powyższe zarzuty są nietrafione oraz (b) zarysować szkic programu „filozoficznej terapii religii”. Moje rozwiązanie czerpie inspiracje z kilku starożytnych nurtów filozoficznych (kluczowa jest tu postać Sokratesa), lecz także z pomysłów filozofów bliższych nam czasowo (tu najwięcej inspiracji czerpię z uwag Wittgensteina).