Celem referatu jest ukazanie (1) wieloaspektowej problematyki wieloimienności jednego Boga najwyższego w myśli Heraklita z Efezu oraz (2) stosunku starożytnego filozofa do religii.

Wedle Heraklita najwyższe Jestestwo boskie jest jedno i jako jedyne jest ono prawdziwie Mądre, gdyż „absolutną” mądrością obejmuje rzeczywistość jako całość pod względem zarówno czasu, jak i przestrzeni. Jako wiecznie istniejąca Mowa – zarazem zaś (wedle reguły: pars pro toto) jako Rozum bądź Inteligencja – Bóg uznany przez efeskiego teozofa za osobowego jest we wszechświecie słyszalny, pojmowalny i wypowiadalny wielorako. Jest on także Wiecznością w aspekcie zarówno „materialnym”, jak i „racjonalnym”. Ogarnia Bóg sobą i przenika całą rzeczywistość jako wszechobecny, wszechświadomy i wszechwładny, i.e. jako „Powszechnik”. Jestestwo samo siebie zmieniające i samowładne odpoczywa jednak od rządów bywając okresowo nie tylko wojną, lecz i pokojem.

Największa i nieposkromiona, życiodajna i śmiercionośna, wiecznie żywa Moc boża była w Helladzie powszechnie ongi czczona pod imieniem Zeus. Manifestuje się ona w zmysłowo postrzegalnej rzeczywistości, m.in. jako Piorun, który wszechświatem zarządza permanentnie jako jego Król. Bóg Efezyjczyka nie mógł też nie być Ojcem: z niego samego i z jego woli został wszechświat zrodzony, a nie – stworzony, w nim samym zaś przepływa wszystko cyklicznie z życia w śmierć i ze śmierci w życie za jego sprawą. Wszechświat – jako zrodzony – pozostaje Dzieckiem, które w trakcie jego formowania igra wiekuiście, nieprzerwanie i wszędzie. Utajniając się, czy to w głębinach ludzkiej duszy, czy to w mniemaniach większości ludzi, czy to w przyrodzie i jej niejawnej harmonii, Bóstwo syna Blosona bawi się własną, holistycznie pojętą zmiennością: zarówno w „materialnym”, jak i w „duchowym” aspekcie „się uinnia”.

Wśród pomniejszych Bogów greckich teozof joński widział henoteistyczną hierarchię i zależność ontologiczną od Boga najwyższego. Bóstwa helleńskie były w jego przekonaniu bezustannie obecne i we wszechświecie, i wśród ludzi jako Potęgi nie tylko istniejące realnie, lecz i autentycznie aktywne. Pomagają one Ojcu i Królowi wszechrzeczy w realizowaniu planu, zgodnie z którym wszystko sterowane jest poprzez wszystko.